truyện ngắn sau 1975

Tóm tắt Luận án Dạy học truyện ngắn Việt Nam sau 1975 ở trường trung học phổ thông - Việc đổi mới phương pháp dạy học văn cần được tiến hành một cách triệt để và toàn diện: từ quan điểm chỉ đạo đến biên soạn chương trình, từ đổi mới phương pháp dạy học Với hi vọng nhỏ nhoi muốn góp một phần vào sự hoàn thiện trong nghiên cứu truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu và sự nghiệp văn học của ông nói chung, tôi quyết định chọn đề tài " Đặc điểm truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1975 nhìn từ góc độ thi pháp " để nghiên cứu. Thành tựu của truyện ngắn 37 Những thay đổi về đề tài và cảm hứng trong truyện ngắn việt nam 1975-1985 1. Những thay đổi về đề tài ở truyện ngắn sau 1975 . . 41 Sự tiếp tục đề tài chiến tranh 41 . Sự xuất hiện và chiếm lĩnh của đề tài thế sự, đời tư . 51 2. Sự Các thay đổi trong quá trình đào tạo: 7. Tên đề tài luận án: Truyện ngắn Việt Nam sau 1975 - nhìn từ góc độ thể loại. 8. Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 62.22.34.01. 9. Cán bộ hướng dẫn khoa học: GS.TS Lê Văn Lân và PGS.TS Hà Văn Đức. 10. Tóm tắt các kết quả mới của luận án: Con người trong truyện ngắn sau 1975:Chỉ có sự thay đổi quan niệm nghệ thuật về con người mới tạo ra sự đổi mới toàn diện của văn xuôi. Quan niệm nghệ thuật về con người được xem như là cách tân quan trọng nhất của văn học nói chung ở mọi thời kỳ. Văn xuôi từ Rencontre À Wicker Park Film Complet En Francais. Nằm trong sự chuyển đổi nhiều mặt của xã hội sau khi chiến tranh kết thúc, nền văn học Việt Nam cũng có sự vận động, biến đổi để đáp ứng nhu cầu chung của con người thời đại. Truyện ngắn là thể loại đáp ứng nhanh và linh hoạt hơn các thể loại khác trong giai đoạn chuyển tiếp của nền văn học từ thời chiến sang thời bình. Sự vận động và phát triển của truyện ngắn Việt Nam trong giai đoạn 1975 - 1985 là một hiện tượng mang tính tất yếu. Một mặt, do những thay đổi trong đời sống xã hội với phức tạp trong cuộc sống đời thường và sự đa dạng trong tính cách con người là những nguyên nhân trực tiếp thôi thúc quá trình đổi mới của thể loại. Truyện ngắn đã bứt phá những quy phạm thể loại, những hạn hẹp trong phạm vi phản ánh hiện thực để đáp ứng kịp thời và toàn vẹn những vấn đề của thực tại sau chiến tranh. Mặt khác, từ sau năm 1975 nhất là từ giữa những năm 80 trở đi với chủ trương dân chủ hóa văn học và sự mở rộng giao lưu với văn học các nước trong khu vực và trên thế giới đã dẫn đến những biến đổi quan trọng , sâu sắc nền văn học Việt Nam, trong đó có truyện ngắn. 125 trang Chia sẻ lylyngoc Lượt xem 4984 Lượt tải 6 Bạn đang xem trước 20 trang tài liệu Truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1975-1985, để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trênng cảnh ngộ, những bi kịch riêng thì đã hình thành rõ nét. Đó là số phận của người đàn bà làng chài trong Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu. Người đàn bà ấy đã từng là con một nhà khá giả, nhưng vì xấu nên không có ai lấy. Sau đó chị có mang với một anh con trai nhà hàng chài giữa phá và bắt đầu cuộc đời lênh đênh trên sông nước. Cuộc sống dưới thuyền không xuôn xẻ gì lại thêm một lũ con nheo nhóc khiến anh chồng từ một anh con trai cục tính nhưng hiền lành không bao giờ đánh đập vợ con trở thành một kẻ vũ phu. Bi kịch của đàn bà ở chỗ cứ ba ngày bị chồng đánh một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng vậy mà chị ta một mực khăng khăng xin quý toà bắt tội con cũng được, phạt tù con cũng được, đừng bắt con bỏ nó[11/342]. Tại sao một người bị chồng đánh một cách tàn nhẫn lại không hề kêu một tiếng, không chống trả, cũng không tìm cách trốn chạy? Vì sao chị ta thà hàng ngày chịu đòn của chồng chứ nhất định không li dị hắn? Thì ra, ngã chồng ấy là chỗ dựa quan trọng trong cuộc đời của người đàn bà làng chài, nhất là những khi biển động. Hơn thế chị còn phải nuôi những đứa con, chị đâu chỉ sống cho riêng mình, chị còn phải sống vì chúng nữa. Mặt khác cuộc sống trên thuyền cũng có lúc bình yên, vợ chồng con cái sống vui vẻ, thuận hoà. Dường như trong hoàn cảnh này, cách hành xử của người đàn bà này là không thể khác. Giải pháp bỏ chồng mà ông chánh án đưa ra cho trường hợp của chị là không khả thi. Bởi hơn ai hết người đàn bà ấy hiểu rằng chị đau đớn về thân thể nhưng không thể oán giận chồng. Số phận của anh ta cũng nghiệt ngã chẳng kém gì chị. Anh ta đáng bị lên án bởi sự vũ phu và bởi tự cho phép mình cái quyền được hành hạ người khác để thoả mãn những bực bội trong lòng. Nhưng anh ta cũng đáng nhận được sự cảm thông bởi gánh nặng gia đình. Xét đến cùng anh ta chỉ là nạn nhân của hoàn cảnh sống khắc nghiệt. ở đây Nguyễn Minh Châu nhìn nhận số phận của con người trong cuộc sống không đơn giản mà đa diện, nhiều chiều. Bởi thế người nghệ sĩ bao giờ cũng nhìn thấy đằng sau cái màu hồng của ánh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 95 sương mai trong bức ảnh còn là hình ảnh người đàn bà làng chài bước ra khỏi tranh. Chị là hiện thân của những lam lũ khốn khó đời thường nhưng cũng tiềm ẩn trong đó những vẻ đẹp bình dị của cuộc sống. Số phận của chú bé Kiểm Kiểm - chú bé- con người của Ma Văn Kháng lại khiến người đọc không khỏi day dứt. Bố mẹ bỏ nhau, Kiểm ở với bố, mẹ kế và hai đứa em cùng cha khác mẹ. Trên thân thể em thường hằn lên những dấu vết của những trận đòn và sự hành hạ từ bà mẹ kế. Bà dì vốn cưng chiều con mình, để thoả mãn tình thương ấy bà phải hành hạ, trút cái vất vả khổ cực lên đầu em. Thậm chí cả hai đứa trẻ cũng sớm bị ảnh hưởng cái thói cay nghiệt, cái đặc quyền được đày đoạ con chồng nên đành hanh, nhiều khi quái ác đổ tội lên thằng anh để nó lại phải hứng chịu đòn oan. Một đứa trẻ không may rơi vào cảnh ngộ éo le này, rất dễ trở nên cằn cỗi, thui chột hết cái mầm nhân bản, hết khả năng yêu thương, thậm chí là lạnh lùng, nhẫn tâm với đồng loại. Nhưng Kiểm không chai lì, không tàn nhẫn. Bị vùi dập và dồn vào cảnh thiếu thốn cả vật chất lẫn tình cảm thì em vãn còn giữ được một khoảng cách, chưa đồng hoá với cái xấu. Em yêu thương và chăm sóc chu đáo cho hai đứa em cùng cha khác mẹ với tư cách là một người anh. Em sẵn sàng giúp đỡ và chia sẻ với những người nghèo khó. Khi người mẹ kế lâm bệnh, em đã tự nguyện trở về với một tình yêu vừa non tơ vừa quảng đại và quả cảm. Bởi em nghĩ suốt đời làm người khác khổ thì mình có sung sướng gì đâu. Kiểm là hệ quả của số phận rắc rối giao tiếp qua nhau, là hệ quả những va đập dưới áp lực của những quan niệm đạo đức và dục vọng khác nhau. Sự mưu cầu lợi ích vị kỷ, sức thôi thúc của dạ dầy và trái tim, lầm lỡ cả những tái tạo hồi sinh đã đảo lộn cơ tầng đời sống… làm nảy sinh những đứa trẻ bơ vơ, mất nơi nương tựa và bẽ bàng[31/84]. Nhân vật Dì Út trong truyện ngắn cùng tên của Thanh Quế cũng là một số phận mang đầy tính bi kịch. Đó là người phụ nữ phải chịu cả nỗi đau về thể xác lẫn tinh thần. Sau khi tiễn chồng đi tập kết ở Miền Bắc, người phụ nữ này thường xuyên bị bọn Mỹ nguỵ bắt đi tù, đánh đạp tra khảo luôn. Đau đớn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 96 hơn cả là đứa con gái duy nhất cũng chết vì bệnh trong lúc chị đang ở tù. Sau ngày miền Nam giải phóng, chị vẫn nuôi mẹ chồng và chờ chồng nhưng chồng chị thì không một lần trở lại. Hoá ra anh ta giờ đã là một quan chức, lại sắp đi làm tuỳ viên kinh tế ở nước ngoài. Để leo lên được địa vị đó, anh ta sẵn sàng bịa ra một cái thư giả của một người đã chết vu oan, bêu xấu vợ để lừa tổ chức. Khi vợ biết chuyện, anh ta một mặt đổ thừa cho hoàn cảnh, mặt khác quỳ xuống van vỉ chị bỏ qua. Những người thân muốn chị vạch mặt kẻ bội bạc dối trá kia nhưng chị giữ im lặng. Nếu làm như thế liệu vết thương lòng của chị có thể nguôi ngoai hay chị sẽ chỉ nhận được nhiều ánh mắt cảm thương hơn của người khác? Sự im lặng ấy là biểu hiện cuả lòng bao dung hay sự chấp nhận thực tại phũ phàng? Số phận của con người đã đi qua chiến tranh không chỉ có vầng hào quang mà còn có cả những đau thương mất mát. Khi viết về cái đa đoan của con người trong cuộc sống, truyện ngắn sau 1975 cũng xuất hiện kiểu nhân vật cô đơn. Trong những năm chiến tranh không có con người cô đơn mà chỉ có con người tập thể, con người quần chúng. Xung quanh họ là bạn bè, đồng chí, dân tộc… con người không có điều kiện để soi ngắm tâm hồn mình. Sau 1975, với quan niệm con người cá thể, với sự thức tỉnh ý thức cá nhân thì kiểu nhân vật cô đơn không phải là hiếm. Hơn nữa ở giai đoạn giao thời trong bề bộn cuộc sống thì thật - giả, trắng - đen, tốt -xấu không phải lúc nào cũng minh bạch như hồi chiến tranh. Con người có lúc hoang mang trước nhiều lựa chọn. Vì thế con người cô đơn trở thành một điểm xoáy thu hút nhiều tác giả truyện ngắn. Bằng nhiều cách, mỗi nhà văn đã đi vào khám phá các phương diện khác của sự cô đơn. Nguyễn Minh Châu đi vào nỗi bất hạnh của con người sau chiến tranh với một khoảng trống trong tâm hồn không gì bù đắp nổi Quỳ- Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành. Dương Thu Hương lại xây dựng một kiểu nhân vật cô đơn đi tìm kiếm hạnh phúc, thứ hạnh phúc không thể với được trong tầm tay Ngân- Những bông bần li. Nhân vật cô đơn trong truyện ngắn của Ma Văn Kháng thì tìm cách thì chạy trốn quá khứ ông Thiềng- Ngày đẹp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 97 trời. Còn Nghĩa Căn nhà ở phố- Nam Ninh lại cô đơn lạc lõng ngay chính gia đình của mình. Đến nỗi anh phải tạo ra một kịch bản giả viết thư cho chính mình để tìm một cái cớ hợp lý cho việc rời khỏi gia đình. Nhiều nhân vật cô đơn trong truyện ngắn sau 1975 là những con người vừa bước ra khỏi chiến tranh. Họ không dễ dàng hoà nhập với những thay đổi trong cuộc sống hoà bình. Tuy nhiên ngày càng xuất hiện những nhân vật cô đơn về trạng thái tâm hồn. Đó là sản phẩm của những va đập trong cuộc sống đời thường, trong những quan niệm đạo đức nhân sinh trong cách ứng xử như nhân vật Đính trong Người không đi cùng chuyến tàu của Nguyễn Quang Thân. Anh là một con người có tài năng và trách nhiệm cao trong công việc. Anh luôn tìm ra một phương án tối ưu để sửa chữa cho những dự án sai lầm. Đó là một công việc rất hữu ích nhưng không phải lúc nào cũng được mọi người ủng hộ. Người cho rằng anh đang chống lại tập thể, người lại tưởng anh đang tranh chấp quyền lực, đến người anh yêu cũng không dám ra mặt ủng hộ anh. Vì thế, cuộc sống của anh luôn vấp phải rất nhiều những hiểu lầm, những lời chỉ trích gay gắt và suốt cuộc đời anh đã luôn phải đấu tranh cho chân lý trong cô đơn. Như vậy, cô đơn thực chất là chuyện của những số phận, những con người cá nhân nhưng nó không phải là vấn đề riêng tư, nhỏ bé. Đi vào từng mảnh đời cô độc là những vấn đề mang tính xã hội lớn lao. Thể hiện con người cô đơn chính là biểu hiện của chủ nghĩa nhân đạo trong truyện ngắn sau 1975 để góp phần giúp cho người đọc hiểu rõ hơn những tình cảm sâu kín thuộc về vấn đề con người. ở mỗi truyện ngắn sau chiến tranh là từng cá thể, từng mảnh đời thầm lặng hay sôi động. Chân dung và số phận con người đã được thể hiện khá sinh động sâu sắc, đa chiều. Đi sâu vào tâm hồn con người, nhà văn thấy được ở mỗi số phận ấy từng niềm vui, nỗi buồn hay sự đau khổ, khao khát, đam mê. Những đổi mới bước đầu trong nghệ thuật xây dựng nhân vật Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 98 Có ý kiến cho rằng truyện ngắn sống bằng nhân vật và nó bộc lộ đầy đủ những đặc tính của thể loại, mở ra cho văn học những đề tài, những vấn đề mới của đời sống bằng những hình tượng văn học. Nếu truyện ngắn 1945- 1975 thể hiện quan niệm con người tập thể, con người quần chúng nên nhân vật thường được thể hiện trong các sự kiện, biến cố lịch sử thì truyện ngắn sau 1975, trở về con người cá nhân. Nhân vật thường được thể hiện qua các mối quan hệ đời thường, qua thế giới nội tâm, qua miền ý thức, vô thức đầy bí ẩn, phức tạp. Với xu hướng khám phá, thể hiện con người mới mẻ như vậy, truyện ngắn giai đoạn 1975- 1985 đã hình thành một số kiểu nhân vật mới. Cách biểu hiện nhân vật cũng đang có những chuyển biến mới. Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật Văn học Việt Nam 30 năm chiến tranh xây dựng con người quần chúng, con người hiện thân cho ý chí cách mạng. Đó là những con người cầm súng và quyết thắng lấn át con người bình thường, con người tinh thần, ý chí nổi lên trên con người vật chất, con người vì nghĩa lớn lấn át con người riêng tư[81/428].Việc đi sâu khai thác tâm lí con người chưa được coi là một thao tác bình thường trong văn học giai đoạn này. Tuy nhiên, khi văn học trở về với con người cá nhân, con người trong cuộc sống đời thường thì việc miêu tả tâm lí con người lại như một lợi thế của văn xuôi nói chung. Bởi lẽ khi các tác giả tập trung sự chú ý vào quá trình hình thành cá tính, tính cách của con người tất yếu sẽ dẫn đến sự tăng cường yếu tố phân tích tâm lí và khắc họa cá tính nhân vật. Khảo sát truyện ngắn giai đoạn 1975- 1985 có thể nhận thấy, các nhà văn đã khá nhạy bén trong việc miêu tả tâm lí, cá tính, tư tưởng của con người. Tuy nhiên, đó mới chỉ là sự miêu tả những xung đột nội tâm, những rung động trong cảm xúc, những biến đổi trong tâm lí nhân vật chứ chưa hoàn toàn nắm bắt trọn vẹn một quá trình tâm lí, tư tưởng để xây dựng những hình tượng nghệ thuật có sức sống lâu bền. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 99 Trong khi miêu tả tâm lí nhân vật, các tác giả thường để cho nhân vật tự ý thức về bản thân mình trong những mối quan hệ với xung quanh, tự mình bộc lộ với chính mình những suy nghĩ và cảm xúc chân thực nhất. ở đó thủ pháp độc thoại nội tâm được sử dụng một cách hữu hiệu để nhân vật tự bộc lộ những suy tư, trăn trở của bản thân. Những tiếng nói từ bên trong, những lời tự vấn của người họa sĩ trong Bức tranh Nguyễn Minh Châu chính là động lực thúc đẩy sự phát triển tính cách của anh ta. Lúc đầu, khi phát hiện ra lỗi lầm do sự thất hứa của mình, anh ta đã day dứt Tại sao ngày ấy tôi đã không dưa tấm ảnh đén cho gia đình anh? Tại sao tôi không giữ lời hứa? Tôi đã hứa với anh và cả tôi nữa, đinh ninh và hùng hồn lắm, và cũng thực tâm lắm chứ?[11/126]. Rồi chính anh lại tự biện minh cho việc làm của mình Tôi là một nghệ sĩ chứ có phải đâu là anh thợ vẽ truyền thần, công việc của người nghệ sĩ là phải phục vụ cả số đông, chứ không phải chỉ phục vụ một người[11/127]. Những lời tư biện này chứng tỏ anh ta chưa thấy được hết cái nguy hiểm của thói quen lấy lợi ích cộng đồng làm bình phong che chắn cho hành vi thất hứa của mình. Vì thế, xung đột nội tâm của nhân vật chưa dừng lại ở đó mà được đẩy cao hơn trong cuộc đối thoại tưởng tượng với người thợ cắt tóc. Đó là một thứ trảm hình trong lòng nhân vật để anh ta nhận ra cái bộ mặt thật của mình vừa được lột ra khỏi cái mặt nạ hàng ngày. Truyện ngắn này lôi cuốn người đọc bởi cách xoáy sâu vào tâm lí nhân vật và nghệ thuật tạo căng thẳng dần, siết chặt dần từ cảm giác ân hận bị dìm xuống đến lòng hối hận bùng lên, rồi một niềm ăn năn không dứt mãi không thôi trong lòng nhân vật. ở đây, tác giả đã cố gắng đưa nhân vật đi đến tận cùng sự phân tích bên trong để nhìn rõ chính nó. ở Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành, Nguyễn Minh Châu tỏ ra là cây bút có khả năng phân tích và thể hiện được những biến động tâm lí khá phức tạp của một tâm hồn không đơn giản như Quỳ. Nhà văn chọn cho câu chuyện của mình bằng dạng thức tự kể của nhân vật chính. Đó là những lời kể chân thành như lời tự thú của Quỳ. Rồi cứ thế cả thiên truyện dần dần hiện Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 100 ra cùng vói việc khám phá phần cốt lõi khó khăn phức tạp đầy biến động nhất của nội tâm, đó là các cuộc tình của Quỳ. Đúng là để xây dựng nhân vật này, Nguyễn Minh Châu đẫ phải huy động một khối lượng đậm đặc những chi tiết, những chi tiết buộc phải có nhiều kinh lịch trên đường viết văn, một quan sát tinh tế lắm, một vốn hiểu biết về nhân vật sâu sắc mói có thể có được[81/311]. Mỗi nhà văn trong từng truyện ngắn của mình có những khám phá riêng về đời sống tâm hồn của nhân vật. Nếu Vũ Tú Nam trong Đi đón cơn mưa miêu tả thành công những xao động trong tâm hồn của một người thầy giáo khi biết được tình cảm của một người phụ nữ có số phận bất hạnh dành cho mình thì Thùy Linh lại đọc ra được một nghị lực ghê gớm, một sự thèm khát tình yêu của bố mẹ trong đôi mắt vốn lạnh lùng của cậu bé Nguyên Mặt trời bé con của tôi. Phạm Thị Minh Thư miêu tả những trạng thái tâm hồn đầy tinh tế, thơ mộng và tràn đầy niềm tin của nhân vật trong một đêm tản cư mà có lẽ chẳng sự tàn bạo, khốc liệt nào đè bẹp nổi Có một đêm như thế. Dù rằng mỗi tác giả truyện ngắn mới chỉ đi vào miêu tả tâm lí nhân vật trong từng thời khắc nhất định chứ chưa phải là toàn bộ quá trình tâm lí thì điều này cũng đã góp phần làm cho nhân vật được soi chiếu ở nhiều bình diện. Mặt khác khi đi vào miêu tả tâm lí nhân vật, các cây bút truyện ngắn còn sử dụng yếu tố tâm linh như một biện pháp để khám phá sâu hơn nội tâm nhân vật. Với các hình thức giấc mơ, điềm báo, đối thoại giữa những mảng tâm linh… nhờ đó chất người được bộ lộ đa chiều, đa diện hơn. Dưới hình thức những cơn mộng du Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành Nguyễn Minh Châu đã khắc họa sâu sắc những tình cảm của một người đàn bà suốt đời lang thang đi tìm chân trời của những giá trị tuyệt đối. Cả thiên truyện dường như được bao bọc trong một bầu không khí phảng phất màu sắc mộng mị, huyền thoại. Nhiều lần trên con tàu mộng du của Quỳ yếu tố tâm linh đã xuất hiện góp phần soi tỏ nội tâm nhân vật. Chẳng hạn khi gặp pho tượng Phật ngàn tay ngàn mắt ở một ngôi chùa trong một lần đi công Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 101 tác, Quỳ nghĩ ngay đến đôi bàn tay của người trung đoàn trưởng đã hi sinh. Quỳ nâng vạt áo quân phục dính đầy dầu mỡ lên lau sạch những lớp bụi bám trên một bàn tay. Nhưng khi vừa chạm tới, vạt áo của chị đã ướt đẫm mồ hôi, y như mồ hôi người cứ dấp dính toát ra từ chất gỗ. Và cảm giác của nhân vật lúc này hoàn toàn được soi chiếu từ ánh sáng của tâm linh Tôi sợ hãi lùi ra xa, ngước nhìn khuôn mặt ấy tự nhiên tôi bỗng hoảng hốt khi nhận ra đang phảng phất trên cặp môi bằng gỗ, vẫn cái nụ cười ấy, cái nụ cười bí ẩn mà tôi đã trông thấy rất nhiều lần hiện lên trên cặp môi anh ấy trước khi chết[11/164]. Dưới hình thức của một giấc mơ, truyện ngắn Mai Thanh Quế lại bộc lộ được những diễn biến tâm trạng nhân vật người cha sau nhiều ngày đi tìm mộ con không đem lại kết quả gì. Một buổi sáng khi ông vừa định trở dậy thì chẳng hiểu vì lí do bí ẩn nào một cơn buồn ngủ đến nhức cả mắt kéo ông nằm xuống. Ngay lập tức một cơn mơ lạ đến với ông. Trong giấc mơ, ông đã gặp con gái mình trong một rừng dương. Kì lạ thay giấc mơ ấy lại trùng với manh mối để tìm ra mộ con ông. Ông thấy cái việc tìm mộ con có điều gì thật bí ẩn, nó giông giống như trong giấc mơ. Phải chăng vong hồn cô con gái đã mách bảo cho người cha? Hay đó chính là cái ánh sáng được phát ra từ thế giới bên trong như một sự mác bảo của tâm linh? Bởi lẽ vốn từ xưa ông không hề mê tín. Nhưng hôm nay, tự nhiên ông thấy trong lòng ông rao rực, tai ông nóng bừng và chung quanh nhà ông lâu nay im ắng bỗng có một bầy chim lạ về chao hót[67/273]. Diễn tả cái khoảnh khắc biến động trong tâm hồn người cha từ đời sống tâm linh như thế cũng là một cách đi vào chiều sâu tâm hồn nhân vật. ở Những bông bần li Dương Thu Hương thì sự kết hợp của hai yếu tố thực và ảo cũng góp phần soi sáng chiều sâu tâm thức nhân vật. Nếu cuộc sống hiện tại với người chồng hờ hững vô tâm chỉ đem lại cho Ngân những bực bội, đau khổ thì hình ảnh và sự hi sinh của Nghiêm người yêu trong quá khứ của Ngân lại đem đến cho chị những sự nâng đỡ. Dù rằng những tình Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 102 cảm ấy chỉ như một tiếng sấm vọng về từ cuối trời xa khi cơn giông đã qua đi lâu lắm thì nó vẫn làm cho người đàn bà ba mươi lăm tuổi ấy lần đầu tiên biết nghĩ đến đời mình một cách thấu đáo. Cũng là lần đầu tiên chị tìm thấy nguồn sáng riêng biệt cho đường đi của mình[67/157]. Sự soi rọi từ bóng hình của người chiến sĩ đã hi sinh có tác động thăng bằng và thanh lọc tâm hồn Ngân. Nó như một luồng ánh sáng thoạt đầu còn mỏng manh như sợi khói trong cõi vô thức xa xôi nhưng dần dần nó rõ nét hơn, lớn hơn choán hết tâm trí chị. Như vậy, trong truyện ngắn Việt Nam sau 1975 phương diện đời sống tâm linh con người được khám phá ở một chiều sâu mà giai đoạn trước đó chưa đạt đến. Nó góp phần làm phong phú trong quan niệm nghệ thuật về con người và tạo ra những biến đổi quan trọng trong phương thức biểu hiện nhân vật. Nhìn chung, việc khám phá sâu vào lĩnh vực tâm linh, mở ra những miền phong phú, bí ẩn không cùng của con người chính là xuất phát từ một quan niệm không đơn giản, xuôi chiều về con người, từ ý muốn khám phá con người ở nhiều thang bậc giá trị, ở những tọa độ ứng xử khác nhau, ở nhiều chiều kích[21/288]. Nghệ thuật miêu tả nhân vật trong những chiều thời gian khác nhau Bên cạnh việc phân tích tâm lí, nhân vật còn được đặt trong dòng thời gian và lịch sử, trong các khả năng lựa chọn và thích ứng, trong những nghịch lí của tồn tại, trong sự khác biệt của những người hôm qua và những người hôm nay. Nguyễn Văn Long cho rằng giải pháp nghệ thuật mà một số truyện ngắn đã tìm đến là đặt nhân vật vào trong những chiều thời gian khác nhau, đan cài giữa hiện tại và quá khứ để làm nổi bật nghệ thuật này trong đời sống tinh thần và số phận mỗi con người khác nhau[39/218]. Việc sử dụng thời gian đồng hiện thường đi liền với những đối thoại bên trong của nhân vật như là những thủ pháp giúp nhà văn đi sâu hơn vào thế giới bên trong, vào những diễn biến tâm lí vô cùng phức tạp của con người. Có thể kể đến những truyện ngắn đã thành công trong việc sử dụng giải pháp nghệ thuật này như Sống Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 103 trong thời gian hai chiều Vũ Tú Nam, Có một đêm như thế Phạm Thị Minh Thư, Gió từ miền cát Xuân Thiều, Người không đi cùng chuyến tàu Nguyễn Quang Thân… ở những truyện ngắn này việc đan xen giữa hiện tại và quá khứ thể hiện sự phân thân trong đời sống tinh thần của con người. Giữa những lo toan đời thường sau chiến tranh, con người vẫn dành một phần tâm tưởng cho quá khứ. Nhiều lần hiện tại mờ đi hoặc đi soi sáng nhờ quá khứ. ở Những bông bần li, quá khứ đã trở thành nỗi ám ảnh trong nhân vật Ngân. Quá khứ với một người yêu đã hi sinh nhưng đôi mắt nâu dài, khi cười như có nắng của anh vẫn luôn theo chị. Đặc biệt là những lời nói cuối cùng của anh trước khi ra đi trong cuộc chiến đấu lâu dài này, tụi mình hi sinh phải lí hơn, tụi mình già rồi. Các cậu còn trẻ các cậu phải ở lại để đánh giặc cho tới lúc chiến thắng [67/153]như một sự thức tỉnh tâm hồn chị, giúp chị một lựa chọn đúng đắn trong cuộc sống hiện tại Những bài học lịch sử…đó chính là luồng sáng lung linh nâng đỡ cuộc đời chị. Chị sẽ giáo dục các con chị, những học sinh nhỏ bé của chị, những thế hệ sau này biết rung động sâu xa trong đời sống chung, với những cội nguồn đem đến cuộc sống cho chúng[67/157]. Đúng như tên gọi của nó Sống trong thời gian hai chiều của Vũ Tú Nam lại như một bản kiểm điểm chân thành của nhân vật trước dòng chảy của thời cuộc. Tác giả đặt nhân vật ở thời điểm ngoái nhìn lại quá khứ sau khi đã từng kinh qua hai cuộc kháng chiến. Chỉ mấy ngày trở lại quê hương nhưng ông An đã sống trong hai chiều thời gian của mấy chục năm. Thời gian đã cật vấn ông, nhào nặn ông, phán xét và thúc đẩy ông[67/866]. Nếu thời trẻ khi đi vào cách mạng lòng ông luôn phơi phới, tưởng như cái gì cũng đơn giản, dễ dàng thì khi cuộc sống trở về hoàn cảnh bình thường lại đặt ông trước bao mối quan hệ mới mẻ buộc phải lựa dòng đời, trước dòng thời gian, ông đã phải dừng lại để suy ngẫm chúng nó con cháu mình đi xuôi thời gian, các cụ ngược về dĩ vãng, còn mình thì đứng giữa ư? Hay Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 104 theo hướng nào ?[67/850] Sự đồng hiện về thời gian ở truyện ngắn này gúp nhà văn đi sâu hơn vào những diễn biến tâm lí phức tạp của nhân vật. Cái quá khứ trong veo, thoảng hương hoa loa kèn và âm hưởng của giọng nói vừa giễu cợt vừa trìu mến lại như một luồng gió tươi mát ùa vào tâm hồn mệt mỏi Miên Có một đêm như thế- Phạm Thị Minh Thư. ở truyện ngắn này, cái ánh sáng rạng rỡ của ngày hôm qua vẫn tiếp tục chiếu rọi vào cuộc sống hàng ngày hôm nay như nâng bước cho con người trong cuộc sống hiện tại. Trong Khách ở quê ra Nguyễn Minh Châu thời gian hiện tại và quá khứ đan cài vào nhau theo dòng chảy tâm trạng của nhân vật Khúng. Nhiều truyện ngắn khác lại có cuộc hành trình ngược về quá khứ như tìm đến một nguồn sức mạnh tinh thần để đi tiếp hành trình đến tương lai Tuổi thơ im lặng, Gió từ miền cát . Có thể nói, trong truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945-1975, vấn đề thời gian chưa có nhiều ý nghĩa trong đời sống nội tâm con người như giai đoạn sau 1975. Đây không phải là thời gian của những sự kiện lớn lao hay thời gian vĩnh hằng trong dòng chảy của nó mà là thời gian trong ý thức của cá nhân, ý thức về từng khoảnh khắc đang sống. Đó là thời gian của những tâm trạng, gắn với những biến động trong đời sống mỗi con người cá thế việc đặt nhân vật vào những chiều thời gian khác cũng là một cách để miêu tả sâu sắc hơn đời sống nội tâm của con người . thuật trần thuật Theo từ điển thuật ngữ văn học trần thuật là phương diện cơ bản của thể loại tự sự, là việc giới thiệu khái quát, thuyết minh, miêu tả đối với nhân vật, sự kiện, hoàn cảnh, sự vật theo cách nhìn của chủ thể trần thuật. Nghệ thuật trần thuật là cả một hệ thống tổ chức phức tạp nhằm đưa hành động lời nói nhân vật vào đúng vị trí của nó để người đọc lĩnh hội theo ý định tác giả. Trong trần thuật có nhiều phương diện điểm nhìn trần thuật, giọng điệu trần thuật, ngôn ngữ trần thuật…ở luận văn này chúng tôi chỉ khái quát những dấu hiệu đổi mới của nghệ thuật trần thuật trên các phương diện chính. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 105 Sự đa dạng về điểm nhìn trần thuật Điểm nhìn văn bản là phương thức phát ngôn, trình bày, miêu tả phù hợp trong cách nhìn, cách cảm thụ thế giới của các tác giả. Khái niệm điểm nhìn mang tính ẩn dụ, bao gồm mọi nhận thức, đánh giá, cảm thụ của chủ thể đối với thế giới. Nó là vị trí dùng để quan sát, cảm nhận, đánh giá bao gồm cả khoảng cách giữa chủ thể và khách thể, cả phương diện vật lý, tâm lý văn hoá[78]. Khảo sát truyện ngắn giai đoạn 1975-1985 cho thấy, điểm nhìn trần thuật được tổ chức chủ yếu từ ngôi thứ nhất và ngôi thứ ba. Trần thuật ở ngôi thứ nhất, là hình thức mới xuất hiện trong văn học Việt Nam từ đầu thế kỷ XX. Đây cũng là hình thức nghệ thuật được truyện ngắn nói riêng và văn xuôi nói chung sử dụng chủ yếu ở hai dạng cụ thể Trần thuật từ ngôi thứ nhất với vai trò người dẫn truyện hoặc trao cho nhân vật chức năng trần thuật từ ngôi thứ nhất về hình thức nhân vật có thể xưng tôi nhưng không phải là tác giả. Trần thuật ở ngôi thứ nhất trong vai trò người dẫn truyện thực chất chủ thể trần thuật được nhân vật hoá để thực hiện vai trò dẫn truyện. Trước năm 1975, tuy chủ thể trần thuật cũng được nhân vật hoá nhưng thực chất vẫn là cái tôi hướng ngoại đại diện cho cộng đồng. Còn sau 1975, đó là cái tôi hướng nội, là sự trần thuật theo quan điểm cá nhân. Đó là nhân vật nghệ sĩ nhiếp ảnh trong Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu, nhân vật tôi Mặt trời bé con của tôi- Thùy Linh, nhân vật tôi Hạnh Nhơn - Nguyễn Thành Long...Với kiểu trần thuật này, người kể truyện thường xưng tôi đóng vai trò trung tâm, giữ quyền kể truyện từ đầu đến cuối chuyện. ở một số truyện hầu như tôi là nhân vật duy nhất, còn những nhân vật khác chỉ được miêu tả từ điểm nhìn của người kể truyện Hạnh Nhơn. Qua hình thức kể truyện này, người kể truyện - tác giả - đã thể hiện tư tưởng tình cảm của mình một cách tự nhiên. ở truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa trong khi kể lại cảnh người chồng đánh vợ một cách tàn bạo, người kể truyện đã bộc lộ ngay thái độ của mình Tất cả mọi việc xảy đến khiến tôi kinh ngạc đến mức, trong mấy phút Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 106 đầu, tôi cứ đứng há mồm ra mà nhìn. Thế rồi, chẳng biết từ bao giờ, tôi đã vứt chiếc máy ảnh xuống đất chạy nhào tới[11/336]. Còn ở truyện Hạnh Nhơn, trong tình huống nhận lầm cha của cô bé Hạnh Nhơn người kể chuỵện đã rất dễ dàng bộc lộ những băn khoăn suy nghĩ của mình Cuộc đời của em như thế nào mà em phó thác giọt máu đó của em cho anh? Tôi rất bối rối trong tình huống khó xử đó…Vậy thì tôi giải quyết như thế nào ý muốn của người đã khuất[8/309]. Như vậy, qua hình thức trần thuật này, thường là những nhân vật hướng nội, có đời sống nội tâm phong phú, có quá trình diễn biến tâm lí phức tạp. Người trần thuật cũng là người tham gia vào câu chuyện và nhiều khi in đậm dấu ấn của chính tác giả với những trạng thái tâm hồn, cảm xúc hoặc cuộc đời, số phận riêng không phẳng lặng. ở dạng thứ hai trong cách trần thuật từ ngôi thứ nhất thường là các nhân vật được tác giả trao cho chức năng trần thuật. Đó là Quỳ Người đà bà trên chuyến tàu tốc hành, là Miên Có một đêm như thế là Ngân Những bông bần li…Trao cho nhân vật nhiệm vụ trần thuật hoặc người kể truyện đứng đằng sau nhân vật, nhà văn không tham gia vào quá trình diễn biến câu chuyện mà để cho các nhân vật tự kể lại cuộc đời, số phận của mình. Cách trần thuật này giúp cho nhà văn có thể soi vào phần khuất lấp trong ý nghĩ của nhân vật vì người trần thuật vừa là nhân chứng vừa là nhân vật chính của câu chuyện. Với cách trần thuật từ ngôi thứ ba, chủ thể trần thuật là người biết hết mọi người, mọi việc và giữ vai trò duy nhất trong miêu tả, kể chuyện, dẫn chuyện. Trong truyện ngắn giai đoạn trước 1975, điểm nhìn trần thuật từ ngôi thứ ba thường tạo ra khoảng cách giữa người kể chuyện và đối tượng kể. Thời kỳ sau 1975, các nhà văn thường trần thuật từ ngôi thứ ba nhưng có sự hoà nhập song trùng chủ thể khiến cho khoảng cách giữa nhà văn và nhân vật được thu hẹp dần. Từ điểm nhìn bên ngoài để khẳng định cho một tư tưởng có sẵn, điểm nhìn trần thuật dịch chuyển vào bên trong ở lối trần thuật này, tác giả không chỉ kể mà còn đi sâu miêu tả tâm trạng bên trong nhân vật trong Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 107 những lời độc thoại, những hồi tưởng, nhận thức, suy tư, chiêm nghiệm. Những truyện ngắn về đề tài thế sự của Nguyễn Minh Châu thường được trần thuật từ điểm nhìn này Đứa ăn cắp, Mẹ con chị Hằng, Hương và Phai, Lũ trẻ ở dãy K… Trần thuật theo cách này, lúc đầu nhà văn trọn một điểm nhìn tương đối khách quan bên ngoài sau đó di chuyển điểm nhìn vào bên trong nhân vật. ở đó cái nhìn như xuyên qua nội tâm nhân vật trong một tính chất hoà nhập đậm nét đến mức tạo cho người đọc có cảm giác tác giả đã hoá thân vào nhân vật của mình, nhìn thế giới theo con mắt của nhân vật thâm nhập vào suy nghĩ và ấn tượng của nhân vật. Truyện Sống mãi trong cây xanh của ông tiêu biểu cho cách trần thuật này. Lúc đầu, khi miêu tả công việc của bác Thông tác giả tỏ ra khách quan như người đứng ngoài chứng kiến vừa miêu tả, vừa kể lại. Nhưng khi kể đến việc chặt cây sấu, người kể chuyện như nhập hẳn vào nội tâm nhân vật, sống trong những tâm trạng đau đớn xót xa như sắp phải đứng để cho người ta cưa tay cưa chân mình. Sự hoà nhập, thậm chí hoá thân đó đã giúp nhà văn đi sâu khám phá thế giới nội tâm phong phú, phức tạp, những diễn biến tâm lí tinh vi của nhân vật trong mối quan hệ với thế giới đa dạng, đa chiều . Truyện ngắn giai đoạn chiến tranh thường có một giọng, một điểm nhìn trần thuật. Nhưng trong các truyện ngắn sau 1975, xu hướng chung là có sự phối hợp các điểm nhìn trần thuật. Có điểm nhìn người dẫn truyện, điểm nhìn nhân vật, điểm nhìn bên trong, bên ngoài, điểm nhìn không gian thời gian, điểm nhìn đánh giá tư tưởng cảm xúc ...Tác giả để cho các điểm nhìn này đan cài vào nhau vì thế nhân vật được soi chiếu từ nhiều góc độ, được khắc hoạ toàn vẹn hơn về chân dung, tính cách, số phận để từ đó khái quát lên những vấn đề có tính triết lí. Chiếc thuyền ngoài xa Nguyễn Minh Châu là một trong những truyện ngắn tiêu biểu cho việc phối hợp các điểm nhìn. Số phận đầy bi kịch của người đàn bà làng chài được Nguyễn Minh Châu soi chiếu từ nhiều điểm nhìn khác nhau của các nhân vật. Mỗi nhân vật một cách nhìn. Với cái nhìn của trẻ con vô tư, yêu ghét rạch ròi thì thái độ của thằng Phác là Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 108 giận giữ nhảy xổ vào người bố để chống trả lại những trận đòn bảo vệ mẹ nó. Còn chị nó đã đủ lớn khôn hơn để ngăn giữ nó lại. Vị chánh án thì một mực đưa ra giải pháp li hôn và cho đó là cách giải quyết duy nhất để giải thoát cho người đàn bà kia khỏi sự vũ phu của người chồng. Nhà nhiếp ảnh thì vô cùng phẫn nộ trước cảnh tượng hết sức vô lí. Nhưng người đàn bà, nạn nhân của tấn bi kịch, lại khiến người khác giật mình lòng các chú tốt nhưng các chú đâu có phải người là làm ăn... cho nên các chú đâu có hiểu được cái việc của người làm ăn lam lũ khó nhọc[11/343]. Một người đàn bà với lũ trẻ đâu có sống dễ dàng gì giữa mênh mông sông nước nếu thiếu đi bàn tay chèo chống của người đàn ông. Người đàn bà ấy không sống cho mình mà sống vì những đứa con kia. Với sự đa dạng về điểm nhìn như thế, truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu là sự phát hiện ra những vấn đề nhức nhối của đời sống con người, buộc người đọc phải trăn trở trong những câu hỏi không dễ tìm lời giải đáp . Như vậy sự đa dạng và sự chuyển dịch liên tục các điểm nhìn trần thuật đã tạo ra cho các tác giả nhiều cách thức khác nhau khi tiếp cận hiện thực và thể hiện tư tưởng nghệ thuật của mình. Đồng thời sự phong phú về điểm nhìn cũng là điều kiện quan trọng để hình thành giọng điệu . Sự đa thanh trong giọng điệu trần thuật Từ giọng điệu chủ âm là ngợi ca trong văn xuôi giai đoạn chiến tranh, văn xuôi sau năm 1975 có sự đa dạng, phong phú hơn trong giọng điệu trần thuật. Mỗi nhà văn bộc lộ cá tính sáng tạo của mình ở một giọng điệu riêng khó trộn lẫn. Họ đã chú ý hơn trong việc miêu tả tâm lí con người, vì thế nhân vật thường bộc lộ những nét tính cách, phẩm chất qua sự chiêm ngưỡng, suy nghĩ đấu tranh trong chính bản thân mình. Điều này được thể hiện qua nhiều truỵên ngắn của Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng, Vũ Tú Nam, Xuân Thiều, Dương Thu Hương… Trong văn xuôi nói chung và truyện ngắn nói riêng từ sau năm 1975, người đọc nhận thấy sự đan xen của nhiều giọng điệu. Ngay ở một tác giả một Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 109 tác phẩm tính chất đa dạng cũng ngày càng bộc lộ rõ. Nguyễn Minh Châu là trường hợp tiêu biểu về sự đa dạng trong giọng điệu trần thuật. Có thể coi Bức tranh là truyện ngắn thể hiện những thay đổi sớm nhất và rõ nhất về giọng điệu trong các sáng tác sau chiến tranh của ông. ở truyện ngắn này, giọng điệu tác giả và giọng điệu của nhân vật nhiều lúc khó mà phân biệt. Sự hoà quyện giọng điệu ấy vang lên trong cuộc đấu tranh nội tâm của nhân vật qua đó ghi lại những diễn biến tâm trạng một cách chân thực. Cuộc đối thoại khi thì mang giọng điệu mỉa mai giễu cợt thói đạo đức giả của chính nhân vật A ha! Vì mục đích phục vụ số đông của người nghệ sĩ cho nên anh quên tôi đi hả…Có quyền lừa dối hả? Thôi, anh bước khỏi mắt tôi đi[11/127]; khi thì mang giọng tư biện Tôi là một nghệ sĩ chứ có phải đâu là một anh thợ vẽ truyền thần…Anh chỉ là một cá nhân, với cái chuyện riêng của anh, anh hãy chịu khó để cho tôi quên đi, để phục vụ cho cái đích lớn lao hơn[11/127]; khi lại đanh thép kết tội mình là đồ dối trá. Những giọng này vừa đan xen, vừa luân chuyển theo những biến đổi tâm trạng của nhân vật. Nhưng nổi bật và xuyên suốt trong tác phẩm vẫn là một giọng điệu thâm trầm của một tâm hồn đang diễn ra những biến cố dữ dội. Tính chất đa giọng điệu ấy tiếp tục được sử dụng triệt để hơn trong Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành. ở thiên truyện này luôn vang lên nhiều tiếng nói khác nhau, nhiều cuộc đối thoại đan cài, xen kẽ vào nhau. Tiêu biểu là những đối thoại nội tâm của Quỳ trong những giằng xé trăn trở trong cơn mộng du để tìm đến trong chân lí của cuộc sống. Đó còn là cuộc đối thoại giữa nhân vật người dẫn chuyện với Quỳ, giữa Quỳ và anh ấy, rồi giữa Quỳ với vong linh những người lính đã từng yêu thương cô. Chính tính chất đa giọng điệu đã tạo ra sức gợi mở và tính tranh luận để kiếm tìm chân lí. Đó cũng chính là một trong những biểu hiện của xu hướng dân chủ hoá trong văn xuôi của Nguyễn Minh Châu đầu những năm 80. Khi đi vào cuộc sống của những con người đời thường, tuỳ theo từng kiểu người mà giọng điệu của nhà văn biến đổi linh hoạt cho phù hợp. ở Sắm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 110 vai, miêu tả sự lố bịch kệch cỡm trong hành động của nhà văn T, Nguyễn Minh Châu chủ yếu sử dụng giọng điệu hài hước. ở Mẹ con chị Hằng, Đứa ăn cắp là giọng nghiêm nghị, xót xa khi nói đến những sự vô tâm của con người trong cuộc sống. Còn ở Bức tranh và Dấu vết nghề nghiệp lại là giọng điệu trầm tĩnh, day dứt đầy triết lí. Với nhân vật Khúng trong Khách ở quê ra, nhà văn sử dụng giọng điệu suồng sã, đời thường . Sự thay đổi từ một giọng sang đa giọng trong truyện ngắn sau 75 có căn nguyên từ những đổi mới trong quan niệm nghệ thuật về con người. Cuộc sống trong chiến tranh ồn ào náo động nhưng có cái đơn giản của nó còn cuộc sống trong hoà bình lại chất chứa nhiều sóng ngầm gió xoáy Nguyễn Khải bên trong. Đứng trước những vấn đề xã hội nhân sinh mới mẻ đòi hỏi nhà văn phải có những cách tiếp cận mới, những cách giải quyết mới khác với thời chiến. Trở về với đời thường để dẫn người đọc thâm nhập vào cái bên trong đầy bí ẩn, chứa đựng cái bản ngã của mỗi người trong những mặt đối lập, phức hợp trong tính cách của nó, các tác giả hầu hết đã thay đổi giọng điệu trần thuật và có bước tiến mới trong tổ chức giọng điệu trần thuật. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 111 PHẦN KẾT LUẬN 1. Nằm trong sự chuyển đổi nhiều mặt của xã hội sau khi chiến tranh kết thúc, nền văn học Việt Nam cũng có sự vận động, biến đổi để đáp ứng nhu cầu chung của con người thời đại. Truyện ngắn là thể loại đáp ứng nhanh và linh hoạt hơn các thể loại khác trong giai đoạn chuyển tiếp của nền văn học từ thời chiến sang thời bình. Sự vận động và phát triển của truyện ngắn Việt Nam trong giai đoạn 1975 - 1985 là một hiện tượng mang tính tất yếu. Một mặt, do những thay đổi trong đời sống xã hội với phức tạp trong cuộc sống đời thường và sự đa dạng trong tính cách con người là những nguyên nhân trực tiếp thôi thúc quá trình đổi mới của thể loại. Truyện ngắn đã bứt phá những quy phạm thể loại, những hạn hẹp trong phạm vi phản ánh hiện thực để đáp ứng kịp thời và toàn vẹn những vấn đề của thực tại sau chiến tranh. Mặt khác, từ sau năm 1975 nhất là từ giữa những năm 80 trở đi với chủ trương dân chủ hóa văn học và sự mở rộng giao lưu với văn học các nước trong khu vực và trên thế giới đã dẫn đến những biến đổi quan trọng, sâu sắc nền văn học Việt Nam, trong đó có truyện ngắn. Sự cách tân thể loại này bắt đầu từ quan niệm nghệ thuật về hiện thực và con người đến phương thức thể hiện, từ chức năng của văn học đến tư cách người nghệ sĩ, từ phương diện tư tưởng đến phương diện thi pháp. Tuy nhiên, những sự thay đổi đó mới chỉ là những dấu hiệu tiềm ẩn, chưa định hình rõ ràng, với những thể nghiệm, những bước dò tìm để chuẩn bị cho quá trình đổi mới sẽ diễn ra mạnh mẽ ở giai đoạn sau. Trong hướng đi mới này, nhiều truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng, Nguyễn Khải, Nguyễn Mạnh Tuấn… như là khúc dạo đầu cho truyện ngắn nói riêng và cũng là cho cả một giai đoạn văn học mới. Tiếp sau họ xuất hiện một lớp nhà văn trẻ như Lê Minh Khuê, Phạm Thị Minh Thư, Hồ Anh Thái… Họ sẽ là lực lượng chính đưa văn xuôi Việt Nam đổi mới sau 1986 chính thức lên đường. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 112 Tất cả những dấu hiệu đổi mới trong các truyện ngắn mà luận văn khảo sát có thể xem như là những mũi khoan thử nghiệm của một hướng tìm tòi, đổi mới ban đầu của thể loại nằm trong quy luật vận động, phát triển không ngừng của nền văn học Việt Nam hiện đại trong sự giao lưu và tiếp xúc với văn học thế giới. Các sáng tác ấy chưa hẳn đã đạt đến chiều sâu của nhận thức cũng như sự kết tinh về nghệ thuật nhưng bước đầu có tác động khá mạnh mẽ đến tư duy sáng tạo của các nhà văn cũng như tâm lí tiếp nhận của bạn đọc. 2. Một trong những phương diện có nhiều dấu hiệu đổi mới trong văn xuôi nói chung, truyện ngắn nói riêng ở giai đoạn sau chiến tranh là phương diện đề tài. Đề tài chiến tranh tiếp tục là mảnh đất giàu tiềm năng cho các cây bút khai vỡ. Tuy nhiên khi đi vào đề tài này thấy sự trăn trở, tìm tòi những cách tiếp cận mới. Phần lớn các sáng tác về đề tài này chỉ lấy bối cảnh chiến tranh làm cái nền để bộc lộ những phẩm chất anh dũng, nhân văn của con người. Các tác giả đã cố gắng tạo ra sự hài hòa khi thể hiện sự khốc liệt của cuộc chiến tranh với tinh thần nhân bản của con người và tinh thần chiến đấu của dân tộc. Mặt khác, sự chú ý của các cây bút nghiêng về khai thác những hậu quả của chiến tranh, những sự lầm lạc phản bội, những cái giá phải trả cho chiến thắng. ở đó, con người cá nhân được thể hiện một cách sinh động, toàn vẹn, sâu sắc. Nhờ vậy, nhiều truyện ngắn giai đoạn này đã bộc lộ những vấn đề có ý nghĩa nhân sinh sâu sắc, góp phần làm cân bằng trở lại cách nhìn nhận con người trong văn xuôi thời kì chiến tranh. Cùng với đề tài chiến tranh là sự xuất hiện của đề tài thế sự, đời tư. Từ sau năm 1980 trở đi đây là đề tài giữ vai trò trung tâm của nền văn học. Truyện ngắn sau chiến tranh đã tạo được những hiệu quả cao khi đi vào một cảnh đời, một tâm trạng trong những tình huống tiêu biểu của cuộc sống thường nhật. Với ý thức nhạy bén và sự gắn bó với cuộc sống, các nhà văn đã xới lên những vấn đề của cuộc sống đương đại để vừa rung một hồi chuông cảnh tỉnh vừa khẳng định niềm tin vào con người. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 113 Trong giai đoạn chiến tranh, nền văn học gắn với cảm húng sử thi, với âm điệu ngợi ca và niềm lạc quan cách mạng. Sau khi chiến tranh kết thúc thấy rõ sự chuyển dịch từ cảm hứng sử thi sang cảm hứng thế sự đời tư. Trong những truyện ngắn giai đoạn 1975-1985 không chỉ có một giọng là ngợi ca mà là sự đan cài của nhiều nguồn cảm hứng cảm hứng đạo đức, cảm hứng bi kịch, cảm hứng phê phán… Nhưng tất cả đều mang cảm hứng nhân văn về số phận con người cá nhân. 3. Nhìn chung, truyện ngắn giai đoạn 1975- 1985 ngày càng xa đần lối kể lể dài dòng với những biến cố dữ dội mà ngắn gọn hơn, cô đúc hơn trong phương thức biểu hiện. Vai trò của cốt truyện chặt chẽ gay cấn có xu hướng nhường chỗ cho những cốt truyện tâm lí. Truyện ngắn có sức khái quát cao hơn vì đi vào chiều sâu thế giới bên trong tâm hồn con người để bộc lộ quá trình tự nhận thức. Đó là biểu hiện cho sự nhận thức về con người đã đạt đến một tư duy mới, gần với bản chất con người hơn. Đó cũng là kết quả của sự phối hợp của nhiều điểm nhìn trần thuật. Điểm nhìn người dẫn truyện, điểm nhìn của các nhân vật thường đan cài vào nhau làm nổi bật những chân dung, tính cách, số phận nhân vật trong chiều sâu triết lí. Cũng chính vì thế kiểu nhân vật tự nhận thức, nhân vật tính cách, số phận được nhiều nhà văn chú ý lựa chọn. Truyện ngắn cũng đang mở ra những con đường giao tiếp cởi mở hơn với độc giả. Nhà văn không phải là người độc tôn chân lí phán truyền mà tăng cường yếu tố đối thoại với người đọc. Điều đó có thể nhận thấy qua những cách kết thúc mở, những sự phức hợp của giọng điệu. Mười năm truyện ngắn 1975- 1985 là thời gian chuẩn bị tích cực cho sự định hình những nét mới, góp phần quan trọng làm nên một dòng chảy liền mạch cho văn xuôi nói chung và truyện ngắn nói riêng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 114 Tài liệu tham khảo 1. Tạ Duy Anh 2002, Nghệ thuật viết truyện ngắn và kí, Nxb Thanh niên, Hà Nội. 2. Nguyễn Thị Vân Anh 1985, Hoa xương rồng Tập truyện ngắn, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 3. Vũ Tuấn Anh 1995, “Đổi mới văn học vì sự phát triển”, Tạp chí Văn học, 4, trang 14-19. 4. Vũ Tuấn Anh 2001, Văn học Việt Nam hiện đại- Nhận thức và thẩm định, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 5. Lại Nguyên Ân 1984, Văn học và phê bình, Nxb Tác phẩm mới. Hà Nội. 6. Lại Nguyên Ân 1986, “Thử nhìn lại văn xuôi 10 năm qua”, Tạp chí Văn học, 1. 7. Nguyễn Thị Bình 1996, Những đổi mới văn xuôi nghệ thuật Việt Nam sau 1975 - Khảo sát trên nét lớn, Luận án Phó tiến sĩ khoa học Ngữ văn. Đại học Sư phạm I, Hà Nội. 8. Bốn mươi lăm truyện ngắn 1975-1985 1985, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 9. Nguyễn Minh Châu 1983, Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành Tập tuyện ngắn, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 10. Nguyễn Minh Châu 1985, Bến quê Tập truyện ngắn, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 11. Nguyễn Minh Châu 2006, Tuyển tập truyện ngắn, Nxb Văn học, Hà Nội. 12. Có một đêm như thế 1981 Tập truyện ngắn được giải thưởng tạp chí Văn nghệ quân đội năm 1981, Nxb Văn nghệ quân đội, Hà Nội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 115 13. Cơ sở lí luận văn học 1985, Nxb Đại học và trung học chuyên nghiệp, Hà Nội, 2. 14. Trần Cương 1986, “Về một vài hướng tiếp cận với đề tài chiến tranh”, Tạp chí Văn học, 3. 15. Phan Cự Đệ 1986, “Mấy vấn đề lí luận của văn học hiện nay”, Tạp chí văn học, 5. 16. Phan Cự Đệ Chủ biên 2005, Văn học Việt Nam thế kỉ XX, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 17. Phan Cự Đệ Chủ biên 2005, Truyện ngắn Việt Nam - Lịch sử - Thi pháp - Chân dung, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 18. Trần Thanh Địch 1985, Tìm hiểu truyện ngắn, Nxb khoa học xã hội, Hà Nội. 19. Trung Trung Đỉnh 1986, Đêm nguyệt thực Tập truyện ngắn, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 20. Hà Minh Đức Chủ biên 2000, Lí luận văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. Tái bản lần thứ 6 21. Nguyễn Hải Hà, Nguyễn Thị Bình 1995, Quan niệm nghệ thuật về con người trong văn xuôi từ sau cách mạng tháng tám đến nay, Hà Nội. 22. Bùi Hiển 1981, Nằm vạ Tập truyện ngắn, Nxb văn học, Hà Nội. 23. Bùi Hiển 1985, Tâm tưởng Tập truyện ngắn, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 24. Dương Thu Hương 1981, Những bông bần li Tập truyện ngắn, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 25. Lê Thị Hường 1995, Những đặc điểm cơ bản của truyện ngắn Việt nam giai đoạn 1975 -1995, Luận án Phó tiến sĩ khoa học Ngữ văn, Đại học Tổng hợp Hà Nội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 116 26. Nguyễn Văn Kha 2006, Đổi mới quan niệm về con người trong truyện Việt nam 1975- 2000, Nxb Đại học Quốc gia thành phố Hồ Chí Minh. 27. Nguyễn Khải1982, Gặp gỡ cuối năm, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 28. Phùng Ngọc Kiếm 2002, Con người trong truyện ngắn Việt Nam 1945- 1975, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội. 29. Nguyễn Kiên 1986, Đáy nước Tập truyện, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 30. Duy Khán 1985, Tuổi thơ im lặng Tập truyện, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 31. Ma Văn kháng 1986, Ngày đẹp trời Tập truyện,Nxb Lao động, Hà Nội. 32. Ma Văn Kháng1985, Mùa lá rụng trong vườn, Nxb Phụ nữ, Hà Nội. 33. Lê Minh Khuê 1981, Đoạn kết Tập truyện, Nxb Phụ nữ, Hà Nội. 34. Lê Minh Khuê 1986, Một chiều xa thành phố Tập truyện, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 35. Tôn Phương Lan 2002, Phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châu, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. Tái bản lần thứ nhất 36. Tôn Phương Lan 2005, Văn chương và cảm nhận, Nxb Khoa h?c xã h?i, Hà Nội. 37. Phong Lê 1994, Văn học và công cuộc đổi mới Tiểu luận và phê bình, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội. 38. Phong Lê 1983, “Văn học những năm 80”, Tạp chí Văn học, 3. 39. Nguyễn Văn Long 2003, Văn học Việt Nam trong thời đại mới, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 40. Nguyễn Văn Long, Lã Nhâm Thìn Đồng chủ biên 2006. Văn học Việt Nam sau 1975- Những vấn đề nghiên cứu và giảng dậy. Nxb Giáo dục, Hà Nội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 117 41. Thái Bá Lợi 1982, Vùng chân hòn tàu Tập truyện, Nxb văn học, Hà Nội. 42. Mấy vấn đề văn hoá và phát triển ở Việt nam hiện nay, Bộ Văn hoá thông tin- Thể thao, Hà Nội. 43. Một thời đại văn học mới Tiểu luận 1987, Nxb Văn học, Hà Nội. 44. Mười bốn truyện ngắn Nguyễn Khải, Phạm Hoa, Nhật Tuấn 1982, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 45. Mười bảy truyện ngắn thành phố Hồ Chí Minh 1982, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 46. Năm mươi năm văn học Việt Nam sau cách mạng tháng Tám 1996, Nxb Đại học quốc gia ,Hà Nội. 47. Bảo Ninh 1987, Trại bảy chú lùn Tập truyện, Nxb Hà Nội. 48. Vương Trí Nhàn 1980, Sổ tay truyện ngắn, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 49. Trần Thị Mai Nhi 1994, Văn học hiện đại - Văn học Việt Nam - giao lưu gặp gỡ, Nxb Văn học, Hà Nội. 50. Những vấn đề thi pháp Đôxtôiepxki 1998, Nxb Giáo dục, Hà Nội.Tái bản lần 1 51. Nguyên Ngọc, “Văn xuôi sau năm 1975. Thử thăm dò đôi nét về quy luật phát triển”, Tạp chí Văn học, 4. 52. Phạm Xuân Nguyên 1994, “Truyện ngắn và cuộc sống hôm nay”, Tạp chí Văn học, 2, trang 26-31. 53. Huỳnh Như Phương 1991, “Văn xuôi những năm 80 và vấn đề dân chủ hóa nền văn học”, Tạp chí Văn học, 4, trang 14-17. 54. Nguyễn Phương Tân, Nguyễn Thị Hạnh tuyển chọn 2002, Truyện ngắn xuất sắc về chiến tranh, Nxb hội nhà văn, Hà Nội. 55. Bùi Việt Thắng 1999, Bình luận truyện ngắn, Nxb Văn học, Hà Nội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 118 56. Bùi Việt Thắng, Truyện ngắn - Những vấn đề lí thuyết và thực tiễn thể loại, Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội. 57. Nguyễn Quang Thân 1994, 15 truyện ngắn, Nxb Văn học, Hà Nội . 58. Thời gian Tập truyện ngắn được giải thưởng tạp chí Văn nghệ quân đội năm 1983 - 1984 1985, Nxb Tổng cục chính trị, Hà Nội. 59. Thời gian và trang sách Phê bình tiểu luận 1987, Nxb Văn học, Hà Nội. 60. Xuân Thiều 1985, Gió từ miền cát tập truyện, Nxb tác phẩm mới, Hà Nội. 61. Tinh tuyển Văn học Việt Nam Giai đoạn 1945-2000 2004, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 8. 62. Bích Thu 1995, “Những dấu hiệu đổi mới của văn xuôi từ sau năm 1975 qua hệ thống môtip chủ đề”, Tạp chí Văn học, 4. 63. Bích Thu 1996, “Những thành tựu của truyện ngắn sau 1975”, Tạp chí Văn học, 9, trang 32-36. 64. Truyện ngắn Nguyễn Minh Châu - Tác phẩm và lời bình 2007, Nxb Văn học, Hà Nội. 65. Truyện ngắn Việt nam 1945-1985 1985, Nxb Văn học, Hà Nội. 66. Truyện ngắn hay Việt Nam thời kì đổi mới 2000, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội. 67. Truyện ngắn Việt nam thế kỷ XX 2002, Nxb Kim đồng, Hà Nội, 3. 68. Trang giấy trước đèn Phê bình - tiểu luận của Nguyễn Minh Châu 1994, Nxb khoa học xã hội, Hà Nội. 69. Nguyễn Mạnh Tuấn 1985, Hành khúc ngày và đêm Tập truyện ngắn, Nxb Lao động, Hà Nội. 70. Tuyển tập truyện ngắn các tác giả đoạt giải thưởng Hội nhà văn 1951- 1997. Nxb Hội nhà văn. Hà Nội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 119 71. Tuyển tập truyện ngắn Việt Nam chọn lọc Thế kỷ 19-20 1996, Nxb Văn học, Hà nội. 72. Lê Ngọc Trà. “Vấn đề con người trong văn học” in trong Lí luận văn học, 1990, Nxb Trẻ Tp. Hồ Chí Minh. 73. Lê Ngọc Trà. “Vấn đề văn học phản ánh hiện thực” in trong Lí luận văn học, Nxb Trẻ Tp. Hồ Chí Minh. 74. Võ Văn Trực 1993, Chuyện làng ngày ấy, Nxb Lao động, Hà Nội. 75. Từ điển thuật ngữ văn học 1992, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 76. Trần Đình Sử 1986, “Mấy ghi nhận về sự đổi mới tư duy và hình tượng con người trong văn học ta thập kỷ qua”, Tạp chí Văn học, 6. 77. Trần Đình Sử 1991, “Khái niệm quan niệm nghệ thuật trong nghiên cứu văn học Xô Viết”, Tạp chí Văn học, 1. 78. Trần Đình Sử 1999, Dẫn luận thi pháp học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 79. Trần Đình Sử. “Khái niệm quan niệm nghệ thuật trong văn học Xô Viết” 1991, Tạp chí Văn học , 1. 80. Văn học Việt Nam 1975-1985-Tác phẩm và dư luận 1997, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội. 81. Việt Nam nửa thế kỷ văn học Kỷ yếu hội thảo 26/9/1995 1997, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội. 82. Văn học trong giai đoạn cách mạng mới 1984, Nxb Tác phẩm mới - Hội nhà văn, Hà Nội. Các file đính kèm theo tài liệu này Văn học đổi mới sau 1975 và những người mở đường tinh anh. Sáng tác văn học là một quá trình của sự tìm tòi sáng tạo của mỗi nhà văn. Bên cạnh đó sự kế thừa, phát huy và phát triển cũng là yếu tố quan trọng góp phần tạo nên sự hoàn thiện cho mỗi trào lưu, khuynh hướng văn học. Văn học sau 1975, với sự đổi mới về mọi mặt từ đời sống kinh tế văn hóa xã hội cho đến nghệ thuật, đã chắp cánh cho văn học bay cao, bay xa, bay đến miền đất của sáng tạo, của tự do, vứt bỏ mọi trói buộc, xiềng xích. Sau năm 1975, nền văn học Việt Nam có một bước chuyển mình lớn, với sự xuất hiện của nhiều tác phẩm có giá trị, nhiều tác giả ưu tú, nhiều tư tưởng mới, tuyên ngôn mới trong sáng tác đã ra đời. Từ đó nhiều khuynh hướng văn học ra đời với những nét độc đáo riêng. Nói đến các khuynh hướng văn học sau năm 1975 phải kể đến ba khuynh hướng cơ bản sau khuynh hướng tiếp tục mạch cảm hứng sử thi, nhưng thiên về bi tráng và gắn với những trải nghiệm, kinh nghiệm cá nhân; hay hướng vào đời sống thế sự và trở về với cái tôi cá nhân; và khuynh hướng đi sâu vào những vùng mờ của tâm linh, vô thức và đưa thơ theo hướng tượng trưng siêu thực. 1. Những điểm mới của truyện ngắn sau năm 1975 so với giai đoạn trước. Quan niệm nghệ thuật về con người Sau 1975 con người trở về với cuộc sống đời thường, đối mặt với nhiều vấn đề phức tạp của đời sống thường nhật. Con người được miêu tả trong văn học không còn đại diện cho cái chung nữa mà được nhìn nhận ở nhiều bình diện, trong nhiều mối quan hệ, đa dạng, phong phú hơn. Đổi mới về phương diện nghệ thuật + Đổi mới về kết cấu. Hầu hết các tác phẩm văn xuôi ra đời ở thời kì đổi mới đều được tổ chức theo kết cấu mở kết cấu bỏ ngỏ, để người đọc tự rút ra kết luận cho riêng mình. + Đổi mới về điểm nhìn trần thuật Các hình thức trần thuật Trần thuật từ ngôi thứ ba, trần thuật từ ngôi thứ nhất; cách tổ chức điểm nhìn trần thuật Sử dụng một điểm nhìn trần thuật hoặc phối hợp các điểm nhìn trần thuật. + Giọng điệu trần thuật Không chỉ kể bằng giọng của mình, bằng lời của người dẫn chuyện mà các tác giả còn hoá thân thành nhiều giọng điệu phong phú khác nhau Có đối thoại, có độc thoại, có ngôn ngữ trực tiếp, có ngôn ngữ nửa trực tiếp. + Đối tượng phản ánh Cuộc sống của con người ngay sau chiến tranh Ở Một người Hà Nội, đó là những ngày tháng tiếp quản thủ đô sau chiến thắng Điện Biên Phủ; ở Chiếc thuyền ngoài xa, đó là sau năm 1975, đất nước thống nhất và trước công cuộc đổi mới đất nước Mùa lá rụng trong vườn- Ma Văn Kháng. Trên nền thực tại ấy, vấn đề được đặt ra không còn là số phận của dân tộc, của cộng đồng trong thử thách máu lửa, trong đấu tranh sinh tử, mất còn, mà là thân phận con người trong cuộc sống đời thường. + Không gian nghệ thuật được miêu tả Chủ yếu là không gian đời tư, ở đó nhân vật bộc lộ rõ nét nhất bản chất, tính cách của mình một xóm chài ven biển miền Trung, nơi mỗi gia đình cư ngụ trên một chiếc thuyền lưới vó; một ngôi nhà cổ kính của Hà Nội;… +Nhân vật chính là những con người của lam lũ đời thường không còn là “con người chính trị”, “con người mới” với bao nhiêu phẩm chất lí tưởng từng được nói đến nhiều trong văn học trước 1975, như Nghệ sĩ Phùng không chỉ toàn tâm toàn ý với nghệ thuật mà còn khôn nguôi trăn trở trước muôn lẽ đời thường; Người đàn bà hàng chài với đói khổ cùng cực, vất vả, lam lũ, thiếu đói triền miên. Đề tài Truyện sau năm 1975 ngày càng mở rộng, hướng tới cảm hứng thế sự, đời tư thay cho khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn của văn học trước 1975. 2. Điểm mới của thơ trữ tình sau năm 1975 so với giai đoạn trước. Sau 1975, thơ trữ tình có những thay đổi phức tạp và đa dạng. Thơ trữ tình giai đoạn này vận động theo nhiều xu hướng khác nhau, bên cạnh những khuynh hướng như tiếp tục mạch cảm hứng sử thi, nhưng thiên về bi tráng và gắn với những trải nghiệm, kinh nghiệm cá nhân; hay hướng vào đời sống thế sự và trở về với cái tôi cá nhân, thì khuynh hướng đi sâu vào những vùng mờ của tâm linh, vô thức và đưa thơ theo hướng tượng trưng siêu thực được xem là một khuynh hướng đặc biệt. – Sự mở rộng về đề tài Năm 1975 đánh dấu sự chuyển biến lớn trong lịch sử của dân tộc đất nước được thông nhất, đi vào thời kì đổi mới và hội nhập. Sự thay đổi về lịch sử kéo theo sự chuyển mình mạnh mẽ trong văn học. Giai đoạn này thơ không có những lôi cuốn, hấp dẫn như giai đoạn kháng chiến nhưng lại có sự mở rộng về đề tài tạo nên một diện mạo hoàn toàn mới + Thơ tình yêu phát triển mạnh và phong phú về giọng điệu + Khuynh hướng nhìn lại chiến tranh + Xu hướng tìm về cội nguồn – “thơ đồng nội” + Hiện tượng thơ tượng trưng, siêu thực. Những chuyển đổi về tư duy nghệ thuật trong thơ + Bên cạnh cảm hứng sử thi vẫn được tiếp nối như một quán tính nghệ thuật thì trong những năm cuối thập kỉ 70 và đầu những năm 80 của thế kỷ XX, “thơ đời thường” xuất hiện nhiều. + Các hình tượng nghệ thuật mang tính huyền thoại hóa về một hiện thực kỳ vĩ và cảm hứng sử thi không còn xuất hiện như là hiện tượng nổi bật của thơ ca giai đoạn này. Theo đó, thể tài thế sự, đời tư trở nên nổi bật ,cái tôi trong thơ sau 1975 là cái tôi đa diện, nhiều bất an, giằng xé, hướng nội. Ý thức “cởi trói” để xác lập một quan niệm mới về nghệ thuật Đó là nỗ lực khám phá sự phong phú của “cái tôi ẩn giấu”, dám phơi bày những bi kịch nhân sinh, hoài nghi những giá trị vốn đã quá ổn định để đi tìm những giá trị mới. Đây là lý do khiến các nhà thơ sau 1975 chú ý nhiều hơn đến tính đa nghĩa của ngôn ngữ thơ ca, tạo ra tính nhòe mờ trong ngôn ngữ và biểu tượng. Xu hướng này muốn gia tăng chất ảo trong thơ, buộc người đọc phải giải mã các sinh thể nghệ thuật qua nhiều chiều liên tưởng văn hóa khác nhau. Đàn ghi ta của Lorca rất tiêu biểu cho nỗ lực cách tân thơ Việt Nam của Thanh Thảo, bài thơ có phần khó hiểu vì nó nhuốm màu sắc tượng trưng và siêu thực mà ông chịu ảnh hưởng ít nhiều ở chính nhà thơ hiện đại Tây Ban Nha Gar-xi-a Lorca mà ông hết lòng ngưỡng mộ. Cho nên khi dạy bài thơ này, trước hết giáo viên phải cung cấp và giảng giải cho học sinh một số kiến thức cơ bản về thơ tượng trưng, siêu thực – Cái Tôi trữ tình Trước hết, trong thơ hiện đại, dòng tượng trưng, siêu thực tạo nên sự khác biệt với thơ cổ điển và lãng mạn ở việc thể hiện vai trò “cái tôi”. Nếu trong thơ cổ điển, cái tôi bị phủ định, trong thơ lãng mạn, cái tôi lại được đưa lên vị trí độc tôn thì đối với các nhà thơ tượng trưng và siêu thực, cái tôi đã mất vị trí độc tôn, bị lu mờ, thậm chí trở thành cái tôi đa ngã. – Đặc sắc nghệ thuật Đề cao và chú trọng khai thác cái ngẫu hứng, cái bất ngờ trong thế giới vô thức; đề cao vai trò của cái hỗn độn, phi logic; sáp lại những hình ảnh vốn cách xa nhau trong thực tại để tạo nên trườ liên tưởng và tưởng tượ phong phú;… BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠOTRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2LĂNG THỊ THU LOANĐẶC SẮC NGHỆ THUẬT KẾT CẤUTRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH CHÂUSAU 1975LUẬN VĂN THẠC SĨNGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAMHÀ NỘI, 2016BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠOTRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2LĂNG THỊ THU LOANĐẶC SẮC NGHỆ THUẬT KẾT CẤUTRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH CHÂUSAU 1975Chuyên ngành Lý luận văn họcMã số 60 22 01 20LUẬN VĂN THẠC SĨNGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAMNgƣời hƣớng dẫn khoa học PGS. TS. ĐOÀN ĐỨC PHƢƠNGHÀ NỘI, 2016LỜI CẢM ƠNĐể hoàn thành luận văn này, tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơnsâu sắc tới thầy giáo Đoàn Đức Phương, người đã tận tình hướngdẫn, giúp đỡ và động viên tôi trong suốt thời gian thực hiện đề xin gửi lời cảm ơn trân trọng tới các thầy, cô giáo trong tổ Lý luậnvăn học, Phòng Sau Đại học - Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 đã tạo điềukiện thuận lợi cho tôi trong suốt thời gian của khóa gửi lời cảm ơn chân thành tới gia đình và bạn bè thân thiết đã luônquan tâm, chia sẻ với tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên Nội, ngày 6 tháng 7 năm 2016Học viênLăng Thị Thu LoanLỜI CAM ĐOANTôi xin cam đoan luận văn này là kết quả nghiên cứu của riêng tôi,dưới sự hướng dẫn trực tiếp của Đoàn Đức Phương. Trong quátrình nghiên cứu, tôi có tìm hiểu và tham khảo kết quả nghiên cứu của các tácgiả đi trước với tấm lòng biết ơn và trân cũng xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận vănnày đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõnguồn Nội, ngày 6 tháng 7 năm 2016Học viênLăng Thị Thu LoanMỤC LỤCMỞ ĐẦU .......................................................................................................... 11. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 12. Lịch sử vấn đề ........................................................................................... 33. Mục đích nghiên cứu ............................................................................... 114. Nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................. 115. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................... 116. Phương pháp nghiên cứu......................................................................... 127. Đóng góp của luận văn ............................................................................ 138. Cấu trúc của luận văn .............................................................................. 13NỘI DUNG..................................................................................................... 14Chƣơng 1. KHÁI LUẬN VỀ KẾT CẤU VÀ TRUYỆN NGẮNNGUYỄN MINH CHÂU SAU 1975 ............................................................ Khái luận về kết cấu........................................................................... Khái niệm kết cấu ..................................................................................... Kết cấu truyện ngắn .................................................................................. Truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1975 ..................................... Quan niệm sáng tác của Nguyễn Minh Châu......................................... Đặc điểm truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1975 ........................... 21Chƣơng 2. KẾT CẤU VỚI TỔ CHỨC CÁC YẾU TỐ NỘI DUNG ........ Kết cấu với tổ chức hệ thống hình tƣợng nhân vật......................... Khái niệm nhân vật văn học và cách phân loại nhân vật ...................... Khái niệm ............................................................................... Phân loại ................................................................................ Kết cấu nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1975 ..... Miêu tả ngoại hình và hành động .......................................... Biểu hiện nội tâm ................................................................... Sử dụng ngôn ngữ trực tiếp của nhân vật .............................. Kết cấu với tổ chức cốt truyện .......................................................... Khái niệm cốt truyện và cách phân loại cốt truyện................................ Khái niệm ............................................................................... Phân loại ................................................................................ Tổ chức cốt truyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1975 ...... Cốt truyện tâm lý .................................................................... Cốt truyện luận đề .................................................................. Cốt truyện hồi cố .................................................................... 67Chƣơng 3. KẾT CẤU VỚI TỔ CHỨC NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT ..... Kết cấu với tổ chức điểm nhìn trần thuật ........................................ Khái niệm điểm nhìn trần thuật và phân loại điểm nhìn ....................... Khái niệm ............................................................................... Phân loại ................................................................................ Điểm nhìn trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1975 … Điểm nhìn bên ngoài .............................................................. Điểm nhìn bên trong .............................................................. Di chuyển và kết hợp điểm nhìn ............................................. Kết cấu với tổ chức tình huống truyện ............................................. Khái niệm tình huống truyện và cách phân loại tình huống ......... Khái niệm ............................................................................... Phân loại ................................................................................ Tình huống truyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1975 ... Tình huống tương phản .......................................................... Tình huống nhận thức ............................................................ Tình huống bi kịch................................................................ 102KẾT LUẬN .................................................................................................. 105TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 1091MỞ ĐẦU1. Lý do chọn đề tàiSau năm 1975, đất nước ta bước ra khỏi chiến tranh và trở về với “quỹđạo” của cuộc sống hòa bình, công cuộc đổi mới đất nước diễn ra đòi hỏi phảicó sự gắn liền với công cuộc đổi mới trên mặt trận văn hóa và tư tưởng, trongđó có văn học. Tại thời điểm đó, với tư cách là một người nghệ sĩ công dân,nghệ sĩ dấn thân, Nguyễn Minh Châu đã đi từ ý nguyện “canh tân đất nước”đến ý nguyện “canh tân văn học”. Có lẽ chính quá trình chiêm nghiệm cuộcsống và thể nghiệm nghệ thuật ở cả hai quãng thời gian trước và sau 1975 đãtrở thành một yếu tố quan trọng để ông nhìn về một “thời xa vắng”, nhưngkhông phải tìm vào quá khứ để quay lưng với hiện tại mà là để tự nhìn nhậnlại mình, “tự thay máu” chính mình để nhìn rõ tương lai và quan trọng hơnhết, để tìm con đường đổi mới văn học, nói như nhà nghiên cứu và phê bìnhương Trí Nhàn thì đây là một “sự dũng cảm rất điềm đạm” [30, Ôngnổi lên với vai trò và vị trí quan trọng mà nhà văn Nguyên Ngọc đã khẳngđịnh “Nguyễn Minh Châu thuộc số những nhà văn mở đường tinh anh và tàinăng nhất của văn học ta hiện nay” [26, Những sáng tác tiểu thuyết từMiền cháy cho đến Mảnh đất tình yêu đã mang đến một sắc diện mới trongsáng tác của nhà văn, nhưng có thể khẳng định rằng những sáng tác truyệnngắn từ Bức tranh cho đến Phiên chợ Giát mới thực sự là những tìm tòi mới,với những cái nhìn mới về hiện thực và con Nguyễn Minh Châu đã ra đi về miền miên viễn, nhưng sáng táctruyện ngắn sau 1975 của ông vẫn hiện lên như một thanh nam châm đầy malực, thu hút sự quan tâm nghiên cứu của công chúng bởi những thể nghiệm vàtìm tòi đầy tính sáng tạo trong công cuộc đổi mới nền văn học nước nhà, trêncả hai phương diện nội dung và nghệ thuật. Bên cạnh những phương diện mà2các tác giả đi trước đã nghiên cứu, chúng tôi đi sâu tìm hiểu về nghệ thuật kếtcấu trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu giai đoạn sau 1975, một yếu tốthuộc về kỹ thuật và thủ pháp sáng tác. Đây sẽ là một minh chứng góp phầnkhẳng định tài năng và sự sáng tạo của nhà văn để tạo nên một tiếng nói riêng,một giọng điệu riêng, một phong cách Nguyễn Minh Châu trên văn đàniệtNam hiện khác, có thể nói kết cấu chính là sự hiện thực hóa, cụ thể hóa ý đồsáng tác của nhà văn thông qua cách thức tổ chức tác phẩm, bởi “trong quátrình quan sát đời sống, tích lũy tài liệu, hình thành ý đồ sáng tác, nhà văn đãbắt đầu vận dụng các nguyên tắc kết cấu để tổ chức nên văn bản tác phẩm”[51, Chất liệu hiện thực thông qua cách bố trí, sắp xếp và tổ chức củakết cấu sẽ hình thành nên hình thức nghệ thuật mang nội dung tự sự cụ thể. Làmột yếu tố thuộc phương diện hình thức, kết cấu giữ vai trò quan trọng trongquá trình thực hiện nhiệm vụ đối với các yếu tố thuộc phương diện nội có kết cấu mà tác phẩm trở thành một chỉnh thể thống nhất dựa trên mốiliên hệ giữa các yếu tố bên trong nội dung và bên ngoài hình thức với mụcđích sáng tạo của nhà văn. Điều này vừa góp phần biểu hiện thế giới nghệthuật, vừa đem lại tính hiệu quả cao cho sự tập trung chủ đề và sự thống nhấttrong tư tưởng của nhà văn. Từ đó, tác phẩm sẽ trở nên có linh hồn và cóđược một sức sống lâu bền đối với bạn đọc qua nhiều thế hệ. Vì vậy, việcnghiên cứu nghệ thuật kết cấu chiếm một vị trí quan trọng trong hệ thống cácphương tiện tự sự nói chung và truyện ngắn nói ngắn Nguyễn Minh Châu giai đoạn sau 1975 còn được chọngiảng trong chương trình Ngữ văn mới ở các cấp học Bến quê - THCS vàChiếc thuyền ngoài xa - THPT. Vậy nên việc nghiên cứu nghệ thuật kết cấutruyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1975 ngày càng có ý nghĩa thiết thực đốivới công việc giảng dạy và học tập trong nhà tất cả những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài Đặc sắc nghệ thuậtkết cấu truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1975 cho luận văn của mình. Đâysẽ là cơ hội để người viết tìm hiểu và khẳng định vai trò cũng như nhiệm vụcủa kết cấu đối với việc tổ chức các yếu tố nội dung và tổ chức nghệ thuậttrần thuật, trong những sáng tác truyện ngắn Nguyễn Minh Châu giai đoạnsau 1975 trên tinh thần khoa Lịch sử vấn đềKể từ khi truyện ngắn đầu tay Sau một buổi tập 1960 ra đời, cho đếntác phẩm cuối cùng Phiên chợ Giát 1989 được Nguyễn Minh Châu hoànthành trên giường bệnh, trong suốt quãng thời gian gần 30 năm lao động nghệthuật không mệt mỏi đó, tính cho đến nay, sáng tác của ông luôn nhận đượcsự quan tâm và chú ý của công chúng cùng với nhiều bài viết, chuyên luận vànhững công trình nghiên cứu khoa Nguyễn Minh Châu, con người và tác phẩm Tôn Phương Lan vàLại Nguyên Ân biên soạn, Nguyễn Minh Châu, tài năng và sáng tạo nghệthuật Mai Hương sưu tầm, biên soạn và giới thiệu, Nguyễn Minh Châu vềtác gia và tác phẩm Nguyễn Trọng Hoàn giới thiệu và tuyển chọn là sự tổnghợp nhiều bài viết của giới nghiên cứu và phê bình trong việc đi sâu tìm hiểucon người và sáng tác của nhà văn trên cả ba mảng tiểu thuyết, truyện ngắnvà tiểu luận phê bình. Trong giới hạn của đề tài nghiên cứu, người viết chỉđiểm qua những ý kiến và bài viết có liên quan đến truyện ngắn của 1975, với việc xây dựng được không khí huyền diệu và hàohùng của thời kháng chiến, đặc biệt là hình tượng người anh hùng, truyệnngắn Nguyễn Minh Châu đã được dư luận chào đón nồng nhiệt. Có thể kể đếnbài viết của những tác giả như Nguyễn Kiên với Đọc Những vùng trời khácnhau của Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Thanh Hùng với Cái đẹp và cái haycủa Mảnh trăng cuối rừng, Nguyễn Hòa với Cái sợi chỉ xanh óng ánh ấy,4Nguyễn Thanh Tú với Nghệ thuật kể chuyện trong Mảnh trăng cuối rừng,Nguyễnăn Bính với Vẻ đẹp của nhân vật Nguyệt và nghệ thuật xây dựngnhân vật của Nguyễn Minh Châu,…Sau 1975, hàng loạt truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu lần lượt đượccông bố đã tạo nên sự kiện có tiếng vang trong đời sống văn học. Đáng lưu ýlà cuộc hội thảo Trao đổi về truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu những nămgần đây do báoăn Nghệ tổ chức vào tháng 6 năm 1985. Bên cạnh những ýkiến còn tỏ ra băn khoăn và nghi ngờ thì đã có ý kiến nêu cao sự tìm tòi vàđổi mới của nhà văn. Phong Lê cho rằng “Đúng là Nguyễn Minh Châu làngười có giọng điệu riêng, mà nói đúng hơn, anh là người đa giọng điệu. Cáiđa giọng điệu, cái đa thanh của cuộc đời đã vào anh. Tất cả các cung bậc cótrong đời cái cao thượng, cái ti tiện; cả cái bi lẫn cái hài, anh đều đưa vàotruyện” [25, Lê Thành Nghị cho rằng “Tác giả thay đổi “chấtgiọng”, thay đổi góc nhìn phần lớn để truy tìm đến tận cùng những biểu hiệntâm lý phức tạp, tác giả lựa chọn chất châm biếm - trào lộng Bức tranh,Khách ở quê ra,…, nhiều thiên truyện như một giả định, vấn đề được nêu ranhư một luận đề, các chi tiết nhiều khi mang màu sắc minh họa” [25, cuộc hội thảo, giới nghiên cứu và phê bình đã dần đi đến khẳng định quátrình đổi mới tích cực và hiệu quả của Nguyễn Minh Châu. Ngô Thảo với bàiĐọc những tác phẩm mới của Nguyễn Minh Châu, sau khi phân tích Ngườiđàn bà trên chuyến tàu tốc hành, tác giả đã đánh giá cao năng lực của nhàvăn trong việc phân tích và thể hiện những biến động tâm lý khá phức tạp củanhân vật. Bên cạnh đó, tác giả nhận xét “Đưa nhân vật cũng như người đọcđối diện với cuộc sống trần thế, những vấn đề trần thế đang là một xu hướngtrong truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu. Cách nhìn ấy làm cho truyện ngắncó chiều sâu, lối nhìn đời có chiều sâu … Hạng, Bức tranh, Đứa ăn cắp,Sắm vai, Giao thừa, và cả Mẹ con chị Hằng, mỗi truyện một vẻ, nhấn về một5phía, nhưng đều có chung âm điệu phê phán khá gay gắt những thói đời, khitác giả thể hiện lại nó một cách khách quan” [25, Trần Đình Sửvới bài viết Bến quê - một phong cách trần thuật giàu chất triết lý đã nhậnxét “Bắt đầu từ truyện ngắn Bức tranh, rồi tập Người đàn bà trên chuyếntàu tốc hành và nay là tập Bến quê, truyện ngắn của Nguyễn Minh Châuxuất hiện như là một hiện tượng văn học mới, một phong cách trần thuật mới… hướng ngòi bút của anh vào việc phát hiện các hiện tượng đời sống trongchiều sâu triết học và lịch sử, thể hiện nhu cầu chiêm nghiệm, tự đối thoại vớichính mình và với ý thức của mình” [25, Lại Nguyên Ân với bàiSáng tác truyện ngắn gần đây của Nguyễn Minh Châu, trên cơ sở nhận xét vềxu hướng triết lý nhận thức của nhà văn, tác giả đã tạm xếp thử các truyện ấyvào một số dạng chính sau “Từ loại truyện “tự thú” mà trung tâm thường làmột nhân vật đang “sám hối”, đang tự phân tích, phê phán bản thân về đạođức, lối sống, nhà văn đã chuyển sang thể nghiệm loại truyện tuy có dạng thức“tự nhiên”, khách quan nhưng phê phán gay gắt những lối sống vô ý thức,vâng theo những chuẩn mực thông tục, không hề lường tới hậu quả, không hềbiết tới thực chất lối sống của mình là gì. Thêm một bước nữa, nhà văn đi tớiloại truyện cũng có dạng khách quan tự nhiên, nhưng không phải để lên án,phê phán đối tượng cụ thể nào mà chủ yếu để nhận thức những tình thế,những khía cạnh trái ngược vốn có trong đời sống con người” [25, ĩnh Cư với bài viết Về những yếu tố tiểu thuyết trong truyện ngắn củaNguyễn Minh Châu đã khẳng định Khách ở quê ra và Phiên chợ Giát “xuấthiện lối hành văn “giao hưởng” vang vọng dư âm những giọng nói khác nhau… xuất hiện nhân vật tiểu thuyết đích thực - một con người nhiều chiều, mộttính cách vừa mâu thuẫn vừa thuần toàn, vừa cá biệt vừa tiêu biểu, vừa là sảnphẩm của quá khứ lịch sử tối tăm, vừa tỏa sáng của nhân tính vĩnh hằng củanhững giá trị đạo đức muôn đời, một người nông dân chân lấm tay bùn nhưng6đồng thời lại là một “nhà tư tưởng” có thế giới riêng, có tiếng nói riêng,tiếng nói ấy lan xa khắp nơi trong tác phẩm, hòa điệu và nghịch điệu phứctạp với tiếng nói tác giả” [25, Đỗ Đức Hiểu với bài Đọc Phiên chợGiát của Nguyễn Minh Châu đã khẳng định truyện ngắn “có một tầm cỡ lớn”và đánh giá cao về mặt nghệ thuật như sau “Phiên chợ Giát là một truyệnmở; từ cái lô gích của ngôn ngữ trên bề mặt, truyện đi tới ngôn ngữ thứ hai,ngôn ngữ biểu tượng, xiêu vẹo, những ảo giác, với những cơn sốc, nhữngnghịch lý, tức là một thế giới quyện nhòe của hư và thực, đó là những kí hiệuriêng của Nguyễn Minh Châu trong truyện ngắn này” [25, Nguyễnăn Hạnh với Nguyễn Minh Châu những năm tám mươi và sự đổi mới cáchnhìn về con người, qua phân tích Bức tranh, Người đàn bà trên chuyến tàutốc hành, Cỏ lau, Mùa trái cóc ở miền Nam, tác giả nhận xét “Khẳng địnhcái đẹp, chất thơ của đời sống, nhưng Nguyễn Minh Châu không thi vị hóacuộc sống, không nhìn cuộc sống một chiều, dễ dãi. Cuối cùng anh hiểu rằngcuộc sống, bao giờ cũng vậy, có cả ánh sáng và bóng tối, có cả dương và âm,rằng bản chất con người hoàn toàn không đơn giản, và mỗi bước đi lên củaxã hội, của cuộc sống cực kì chật vật, mâu thuẫn, đầy thăng trầm và nhiều khirất đau đớn” [25, Kỷ yếu Hội thảo 5 năm ngày mất Nguyễn Minh Châu vào năm1995, giới nghiên cứu và phê bình đã tiếp tục khẳng định tài năng và sự sángtạo của nhà văn. Đinh Trí Dũng với bài viết Nguyễn Minh Châu và sự trăn trởcủa một ngòi bút đầy trách nhiệm đã khẳng định “Nguyễn Minh Châu nhưmột người lính hành quân không mệt mỏi, luôn trăn trở đào sâu vào nhữngtầng vỉa mới của đời sống, phát hiện những kiểu người mới, những giá trịmới. Và giọng văn của Nguyễn Minh Châu cũng có những biến đổi ân tình,sâu sắc, nhiều lúc “đầy trắc ẩn” [25, Nguyễn Trung Hiếu với Trở lạiChuyến tàu tốc hành của Nguyễn Minh Châu” đã nhận xét “Một trong7những cái lạ của Nguyễn Minh Châu là Người đàn bà trên chuyến tàu tốchành. Lạ về nhân vật, lạ về kết cấu và lạ về cả lô gích của chuyện. Nó gâycảm giác nửa tin nửa ngờ, nhưng nó quả có một sức hấp dẫn bàng hoàng”[25, Lê Quang Hưng với bài viết Một hình tượng nông dân điển hìnhtrong sáng tác của Nguyễn Minh Châu về nhân vật lão Khúng trong Khách ởquê ra và Phiên chợ Giát đã nhận xét “Nhân vật lão Khúng là sự trộn lẫnnhững sắc màu thẩm mĩ đối lập một cách độc đáo để tạo nên “con người”này bản năng và lý trí, hoang sơ và lọc lõi, chấp nhận và đấu tranh, đơngiản mà cũng lắm quanh co giằng xé” [25, sản văn học của Nguyễn Minh Châu vẫn không ngừng nhận được sựquan tâm, hưởng ứng của dư luận trong và ngoài nước với nhiều bài viết đượcđăng trên các báo và tạp chí, ngay cả khi đất nước đã bước sang thiên niên kỉmới. với bài Nguyễn Minh Châu và sáng tác của anh đã khẳngđịnh những đóng góp của nhà văn trong việc mở ra cho văn học những cáimới trên phương diện đề tài và hình tượng nhân vật. Dương Thị Thanh Hiênvới Truyện ngắn Nguyễn Minh Châu đã phân tích các hình ảnh biểu tượng tạonên chất trữ tình, triết lý cho tác phẩm. Lê Quý Kì với bài viết Nguyễn MinhChâu viết về chiến tranh và sau chiến tranh, qua phân tích hai truyện ngắnCỏ lau và Mùa trái cóc ở miền Nam, tác giả đã khẳng định đóng góp của nhàvăn trong xây dựng nhân vật với những đặc trưng cơ bản của thời đại và sựphức tạp, chứ không phải là sự giản đơn một chiều “Nguyễn Minh Châubuộc nhân vật của ông phải đối mặt với cả quá khứ và hiện tại - một quá khứkhốc liệt, đầy thử thách chưa xa và một hiện tại đầy rối rắm, phức tạp đangphơi ra trước mắt … Phơi bày những góc khuất trong tâm hồn người línhtrong chiến tranh, nhưng không làm lu mờ chiến thắng của họ, trái lại cònlàm sâu sắc thêm, vĩ đại thêm chiến thắng đó … bối cảnh mà các nhân vậtcủa ông hoạt động ở trong đó. Bối cảnh này, dưới con mắt Nguyễn Minh8Châu, thật là ngổn ngang. Ngổn ngang không phải chỉ trên mặt đất, mà ngổnngang chính trong lòng người” [26, các bài viết được in tổng hợp trong ba cuốn sách nêu trên, ta cóthể kể đến bài viết của các nhà nghiên cứu khác như Đoàn Đức Phương vớiChiếc thuyền ngoài xa và thông điệp nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu. Tácgiả đã nêu rõ tài năng của nhà văn trong phản ánh cách nhìn đa dạng, nhiềuchiều về cuộc sống và con người, phát hiện bản chất thật sau lớp vỏ đẹp đẽbên ngoài. Gần đây là Lê Huy Bắc với bài viết Đa văn bản trong Chiếcthuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu. Tác giả đã khám phá và đi sâu phântích bốn tầng văn bản trong truyện ngắn, bao gồm văn bản về nghệ thuật, vănbản về nghệ sĩ Phùng, văn bản về nữ quyền và văn bản về nhân cạnh đó, ta không thể không nhắc đến hai cuốn chuyên luận vềNguyễn Minh Châu và sáng tác của ông. Tôn Phương Lan với Phong cáchnghệ thuật Nguyễn Minh Châu trên cơ sở nghiên cứu tư tưởng nghệ thuậtcũng như quan niệm về hiện thực và con người của nhà văn, tác giả đi đếnphác họa những nét cơ bản về phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châuthông qua sự tìm hiểu các bình diện về hệ thống nhân vật, tình huống, điểmnhìn trần thuật, giọng điệu và ngôn ngữ. Nguyễn Minh Châu và công cuộc đổimới văn học Việt Nam sau 1975 của Nguyễnăn Long và Trịnh Thu Tuyếttác giả đã khẳng định vị trí và tài năng của nhà văn trong đổi mới ý thức nghệthuật, đổi mới thế giới nhân vật, đổi mới kết cấu và nghệ thuật trần thuật khiđặt vấn đề nghiên cứu sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Minh Châu trong sựvận động của văn xuôi đương đại. Tuy chưa phải là hai công trình nghiên cứuchuyên biệt về truyện ngắn, nhưng các tác giả cũng đã dành phần lớn dunglượng trong phân tích tác phẩm truyện ngắn để góp phần minh họa cho phần lýthuyết thêm thuyết tác truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu còn được đề cập khánhiều trong các công trình luận án, luận văn, khóa luận cũng như trong công9tác giảng dạy tại các trường phổ thông và chuyên nghiệp trên cả nước. Có thểkể đến các luận án như Mạch lạc và hệ thống sự kiện trong một số truyệnngắn Nguyễn Minh Châu Trần Thị Thu Hiền - ĐHSP Hà Nội, Nghệ thuật tựsự trong truyện ngắn sau 1975 của Nguyễn Minh Châu Lê Thị Hoa - ĐHSPHà Nội, Hàm ngôn trong một số truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu Lươngăn Hà - ĐHSP Hà Nội,… Những luận văn như Những đóng góp của NguyễnMinh Châu trong quá trình đổi mới của văn học Việt Nam hiện đại Trần ThịThái - ĐHKHXH&N Hà Nội, Lời văn nghệ thuật truyện ngắn Nguyễn MinhChâu Nguyễn Thịân - ĐHSP Hà Nội 2, Thế giới nghệ thuật truyện ngắnNguyễn Minh Châu Nguyễn Thị Phương Thảo - ĐHKHXH&NHà Nội,Nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu Phạm Thị Hồng ĐHSP Hà Nội, Phân tích phần hội thoại trong truyện ngắn của Nguyễn MinhChâu Ngô Thị Thu Phương - ĐHSP Hà Nội, Cốt truyện trong truyện ngắnNguyễn Minh Châu sau 1975 Kiều Thị Loan - ĐHKHXH&N Hà Nội,…Riêng về vấn đề kết cấu trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu đã có mộtsố bài viết và công trình nghiên cứu đề cập Trọng Hoàn với bài Truyện ngắn Bức tranh - sự đối diện vàthức tỉnh lương tâm, sự khám phá khuôn mặt bên trong của con người đã chorằng Nguyễn Minh Châu đã sử dụng “kết cấu trùng điệp có tính liên khúc”[25, để khám phá ra mặt khuất lấp ẩn sâu trong tâm hồn nhân cơ sở đề cập đến vấn đề đổi mới kết cấu trên phương diện tổ chứccốt truyện, Trịnh Thu Tuyết đã khẳng định “Khảo sát các sáng tác củaNguyễn Minh Châu ở thập kỉ 80 có thể thấy khung cốt truyện của ông đượcnới lỏng đến mức nhiều lúc dường như không còn truyện, chỉ là những mảnhđời vụn vặt, những trạng thái tâm lí như là vu vơ…, những xung đột chỉ phácra mà không giải quyết” [35, Nhận định trên cũng đã bao hàm mảngtruyện ngắn trong đó. Tác giả đưa ra dẫn chứng qua việc phân tích một số10sáng tác tiêu biểu gắn với phân loại cốt truyện, có kèm theo tình huống. Đốivới loại cốt truyện triết lý luận đề, tác giả khẳng định “Trong kiểu cốt truyệnkhông có biến cố này, không có những đột biến và xung đột khép kín; sự việcmà tác giả đề cập trong truyện chỉ là “sự bổ sung cho các mâu thuẫn đã cós n, bất chấp có sự việc ấy hay không”. Nguyễn Minh Châu đã thông quanhững xung đột tâm lý trong truyện mà nêu ra những vấn đề đang tồn tạitrong cuộc sống hàng ngày để nhân vật và người đọc cùng luận bàn, suyngẫm” [35, Đối với loại cốt truyện sinh hoạt thế sự, tác giả khẳngđịnh “Trong các sáng tác sau 1975 của Nguyễn Minh Châu, có một số truyệnngắn được coi như là “không có cốt truyện”. Thật ra đó là những loại truyệnkể về những “sự việc đơn giản, bình thường” được xây dựng như những bứctranh đời sống, những cốt truyện không có mở đầu hay kết thúc, vắng bóngnhững thắt mở nút hồi hộp, chỉ là sự tái hiện những dòng đời đang tự nhiêntrôi chảy” [35, Đối với loại cốt truyện đời tư được xây dựng dựa trêntình huống bi kịch, tác giả khẳng định “Cốt truyện trong các truyện ngắn nàykhông dừng lại ở một thời điểm cắt ngang mà thường trải dài theo lịch sử củacả số phận, một cuộc đời với những xung đột tâm lý chồng chéo. Câu chuyệnmở ra trên nền của “tình huống xung đột cố hữu”, hầu như không có caotrào, thắt mở nút theo kiểu cốt truyện truyền thống” [35, cơ sở khảo sát những tài liệu hiện có trong tay, chúng tôi nhậnthấy trong những giới hạn nhất định, do tính chất về đối tượng, mục đích vàphạm vi nghiên cứu khác nhau nên sự quan tâm của các tác giả mới chỉ dừnglại ở những bài viết nhỏ, hoặc đề cập đến một vài phương diện thuộc kết chưa có công trình nào thật chi tiết nghiên cứu về nghệ thuật kết cấumột cách hệ thống, khi đi sâu vào phân tích vai trò, nhiệm vụ của kết cấu đốivới việc tổ chức các yếu tố nội dung và tổ chức nghệ thuật trần thuật. Trân trọngvà kế thừa nghiên cứu của các tác giả đi trước, luận văn của chúng tôi đi sâu tìmhiểu về Đặc sắc nghệ thuật kết cấu truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau Mục đích nghiên cứuNghiên cứu Đặc sắc nghệ thuật kết cấu truyện ngắn Nguyễn MinhChâu sau 1975, người viết nhằm mục đích tìm hiểu những nét đặc sắc vềnghệ thuật kết cấu trong sáng tác truyện ngắn của nhà văn để thấy đượcnhững nét đặc trưng riêng, đồng thời hiểu rõ hơn phong cách truyện ngắn củaông. Qua đó tiếp tục khẳng định bút pháp sáng tạo độc đáo và giàu màu sắcthẩm mĩ trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu, cũng như vị trí và đóng gópcủa ông đối với nền văn xuôi iệt Nam hiện Nhiệm vụ nghiên cứu- Tìm hiểu khái luận về kết cấu, bao gồm khái niệm kết cấu và vai tròcủa kết cấu đối với truyện ngắn; tìm hiểu khái quát truyện ngắn Nguyễn MinhChâu sau 1975 trên các phương diện quan niệm sáng tác, đặc điểm về nộidung và nghệ Tìm hiểu vai trò của kết cấu trong việc tổ chức các yếu tố nội dung,bao gồm tổ chức xây dựng nhân vật và cốt Tìm hiểu vai trò của kết cấu trong việc tổ chức nghệ thuật trần thuật,bao gồm tổ chức điểm nhìn trần thuật và tình huống Rút ra những kết luận cụ thể và khách quan về nghệ thuật kết cấutrong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu- Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu những nét đặc sắc vềnghệ thuật kết cấu truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau Phạm vi nghiên cứu Giới hạn ở đề tài nghiên cứu, luận văn tập trungvào mảng sáng tác truyện ngắn Nguyễn Minh Châu giai đoạn sau năm 1975,gồm 23 truyện ngắn, trong đó có 18 truyện ngắn được in tổng hợp trong cuốnNguyễn Minh Châu toàn tập - Tập 3 Truyện ngắn Nxbăn học, 2001, 3truyện ngắn được đăng trên báo Chú chim, Chợ Tết, Sân cỏ Tây Ban Nha12và được in tổng hợp trong cuốn Nguyễn Minh Châu toàn tập - Tập 5 Tiểuluận phê bình và Phụ lục Nxb ăn học, 2001, 2 truyện ngắn Hạng và Giaothừa được in trong cuốn Nguyễn Minh Châu, tác phẩm văn học được giảithưởng Hồ Chí Minh Nxb ăn học, 2007.6. Phƣơng pháp nghiên cứu- Phương pháp phân tích, tổng hợp dùng trong phân tích từng truyệnngắn nhằm làm rõ vai trò, nhiệm vụ của kết cấu trong tổ chức xây dựng nhânvật, cốt truyện, điểm nhìn trần thuật và tình huống truyện làm nên những nétđặc sắc về nghệ thuật kết cấu truyện ngắn Nguyễn Minh Châu giai đoạn sau1975, từ đó rút ra những kết luận khái quát về vai trò và ý nghĩa của nó đốivới việc biểu hiện các giá trị nội dung và tư tưởng của nhà Phương pháp hệ thống sử dụng với mục đích nhằm tạo ra một cáinhìn hệ thống và logic trong việc hệ thống hóa những yếu tố đặc sắc nhất vềnghệ thuật kết cấu truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1975, giúp xác định vịtrí truyện ngắn của nhà văn trong tiến trình vận động của văn xuôiiệt Namhiện Phương pháp loại hình dùng trong việc phân loại và xác định đặcđiểm của nhân vật, cốt truyện, điểm nhìn trần thuật và tình huống truyện,được đặt trong tương quan với vai trò, nhiệm vụ của kết Phương pháp lịch sử - xã hội dùng để làm rõ những ảnh hưởng củahoàn cảnh xã hội đối với sự đổi mới ý thức nghệ thuật, cũng như cái nhìn mớivề con người và cuộc sống chi phối đến đặc điểm truyện ngắn Nguyễn MinhChâu giai đoạn sau song với việc vận dụng phối hợp các phương pháp trên, ngườiviết còn vận dụng thao tác thống kê; phương pháp so sánh, đối chiếu ở mộtchừng mực nhất định và vận dụng lý thuyết về các khoa học liên ngành Lýluận văn học, Thi pháp học, Tự sự học,…137. Đóng góp của luận văn- Luận văn là công trình nghiên cứu một cách có hệ thống về nghệ thuậtkết cấu truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1975. Kết quả nghiên cứu củaluận văn sẽ góp phần khẳng định vị trí và đóng góp của Nguyễn Minh Châuđối với nền văn học iệt Nam hiện Một số truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu được chọn giảng trongnhà trường, nên kết quả luận văn nghiên cứu hi vọng sẽ là một tư liệu thamkhảo, giúp ích cho công tác giảng dạy của giáo Cấu trúc của luận vănNgoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, phần Nội dungluận văn gồm 3 chươngChương 1 Khái luận về kết cấu và truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1975Chương 2 Kết cấu với tổ chức các yếu tố nội dungChương 3 Kết cấu với tổ chức nghệ thuật trần thuật14NỘI DUNGChƣơng 1KHÁI LUẬN VỀ KẾT CẤUVÀ TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH CHÂU SAU Khái luận về kết Khái niệm kết cấuKết cấu là một yếu tố thuộc phương diện hình thức của tác phẩm vănhọc và được các nhà nghiên cứu quan niệm như sauCuốn Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, NguyễnKhắc Phi đồng chủ biên cho rằng kết cấu tiếng Pháp composition là“toàn bộ tổ chức phức tạp và sinh động của tác phẩm”. Để làm rõ hơn kháiniệm kết cấu, nhà nghiên cứu đã phân biệt kết cấu với bố cục và đi đến kếtluận “Thuật ngữ kết cấu thể hiện một nội dung rộng rãi, phức tạp hơn. Tổchức tác phẩm không chỉ giới hạn ở sự tiếp nối bề mặt, ở những tương quanbên ngoài giữa các bộ phận, chương đoạn mà còn bao hàm cả sự liên kết bêntrong, nghệ thuật kiến trúc nội dung cụ thể của tác phẩm. Bố cục là mộtphương diện của kết cấu. Ngoài bố cục, kết cấu còn bao gồm tổ chức hệthống tính cách, tổ chức thời gian và không gian nghệ thuật của tác phẩm;nghệ thuật tổ chức những liên kết cụ thể của các thành phần cốt truyện, nghệthuật trình bày, bố trí các yếu tố ngoài cốt truyện,… sao cho toàn bộ tácphẩm thực sự trở thành một chỉnh thể nghệ thuật” [20, cuốn 150 thuật ngữ văn học, Lại Nguyên Ân cho rằng kết cấu là“sự sắp xếp, phân bố các thành phần hình thức nghệ thuật; tức là sự cấu tạotác phẩm, tùy theo nội dung và thể tài. Kết cấu gắn kết các yếu tố của hìnhthức và phối thuộc chúng với tư tưởng. Các quy luật của kết cấu - là kết quảcủa nhận thức thẩm mỹ, phản ánh những liên hệ bề sâu của thực tại. Kết cấu15có tính nội dung độc lập; các phương thức và thủ pháp kết cấu sẽ cải biến vàđào sâu hàm nghĩa của cái được mô tả” [1, cuốn Lí luận văn học, Đoàn Đức Phương cho rằng “Kết cấu làsự tạo thành và liên kết các bộ phận trong bố cục của tác phẩm, là sự tổ chức,sắp xếp các yếu tố, các chất liệu tạo thành nội dung của tác phẩm trên cơ sởđời sống khách quan và theo một chiều hướng tư tưởng nhất định” [17, vậy, những quan niệm trên nhìn chung là tương đồng và có sựnhấn mạnh cơ bản, chúng ta có thể hiểu kết cấu là sự sắp xếp, tổchức các yếu tố bên trong và bên ngoài tác phẩm sao cho tác phẩm trở thànhmột chỉnh thể nghệ thuật thống nhất và sinh động, qua đó bộc lộ quá trìnhnhận thức và góp phần khẳng định tài năng cũng như phong cách nhà Kết cấu truyện ngắnTruyện ngắn là một thể tài tự sự và được giới nghiên cứu quan niệmnhư sauCuốn Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, NguyễnKhắc Phi đồng chủ biên cho rằng truyện ngắn tiếng Anh short story là“tác phẩm tự sự cỡ nhỏ. Nội dung của thể loại truyện ngắn bao trùm hầu hếtcác phương diện của đời sống đời tư, thế sự hay sử thi, nhưng cái độc đáocủa nó là ngắn. Truyện ngắn được viết ra để tiếp thu liền một mạch, đọc mộthơi không nghỉ … Truyện ngắn thường hướng tới việc khắc họa một hiệntượng, phát hiện một nét bản chất trong quan hệ nhân sinh hay đời sống tâmhồn của con người” [20, cuốn 150 thuật ngữ văn học, Lại Nguyên Ân cho rằng truyệnngắn là “thể tài tác phẩm tự sự cỡ nhỏ, thường được viết bằng văn xuôi, đề cậphầu hết các phương diện của đời sống con người và xã hội. Nét nổi bật củatruyện ngắn là sự giới hạn về dung lượng; tác phẩm truyện ngắn thích hợp vớiviệc người tiếp nhận độc giả đọc nó liền một mạch không nghỉ” [1, vậy, từ các quan niệm trên, ta có thể hiểu truyện ngắn là một thểtài tự sự có dung lượng nhỏ, thể hiện tính cô đúc trong quá trình phản ánhhiện thực xã hội và con người, qua đó khẳng định cách nhìn và cách nắm bắtcuộc sống rất riêng của nhà đã khẳng định “Truyện ngắn giống như một thứ tranhkhắc gỗ, lao động nghệ thuật ở đây đòi hỏi chặt chẽ, cô đúc, các phương tiệnphải được tính toán một cách kinh tế, nét vẽ phải chính xác. Đây là một côngviệc vô cùng tinh tế. Xoay xỏa trên một mảnh đất chật hẹp, chính đó là chỗlàm cho truyện ngắn phân biệt với các thể tài khác” [40, Mỗi thểloại văn học sẽ có một phương thức tổ chức riêng. Kết cấu truyện ngắn sẽkhác so với kết cấu kịch và kết cấu trữ truyện ngắn cũng như tiểu thuyết, kết cấu đảm nhiệm chức năngrất đa dạng hệ thống hóa tính cách của các nhân vật và tạo ra mối quan hệ tácđộng qua lại giữa chúng; tổ chức, sắp xếp các sự kiện, biến cố trong tác phẩmsao cho cốt truyện được gói gọn trong một khung khổ nhất định; tổ chức thờigian, không gian nghệ thuật; tổ chức điểm nhìn trần thuật; sắp xếp các yếu tốngoài cốt truyện,… qua đó bộc lộ chủ đề của tác phẩm và tư tưởng của nhàvăn. Bên cạnh việc tổ chức và sắp xếp các thành tố trên, kết cấu còn làmnhiệm vụ vừa tạo ra mối liên hệ nội tại giữa chúng để tạo nên một chỉnh thểnghệ thuật nhất định, vừa tạo nên một chất keo kết dính chúng với hiện thựcđời sống được nhà văn phản ánh trong tác phẩm và đặt trong bối cảnh văn họccủa thời điều đáng lưu tâm ở đây là do tính chất về mặt thể loại nênnhững tư tưởng mà nhà văn muốn thể hiện có thể dễ dàng được gói gọn lạitrong một khuôn khổ rộng lớn của tiểu thuyết, nhưng lại khó có thể chứa vừatrong khuôn khổ của truyện ngắn. Chính điều này đã đặt ra yêu cầu ngườinghệ sĩ trong sáng tác truyện ngắn cần phải có một lối kết cấu khác, một cấu17trúc bố cục khác so với tiểu thuyết. Nguyễn Minh Châu đã khẳng định “Nếutiểu thuyết là một đoạn của dòng đời thì truyện ngắn là một cái mặt cắt củadòng đời. Vì thế, mà cũng như kịch ngắn, truyện ngắn đòi hỏi ở người viếtmột công việc tổ chức, cấu trúc truyện hết sức nghiêm ngặt” [9, ngắn là một tác phẩm nghệ thuật được nhà văn lấy chất liệu từ hiệnthực đời sống rồi đem “chưng cất” và gói gọn lại trong một dung lượng việc này đòi hỏi sự tinh tế cao, thể hiện cái tài của người nghệ sĩ. Bởitruyện ngắn nhỏ bé nhưng lại có sức chứa nội tại rất lớn, thậm chí trở thànhmột bức tranh bao quát toàn bộ đời sống. Sức chứa ấy có mối liên quan mậtthiết với việc nhà văn vận dụng những nguyên tắc kết cấu để tổ chức xâydựng tác phẩm nghệ thuật, mà nói như Bùiiệt Thắng thì “viết truyện ngắnlà “chơi” kết cấu” [56, Chính vì vậy, để đạt được sự “tiết kiệm nghệthuật” và hướng đến sự biểu đạt có hiệu quả cao thìtrong truyện ngắn, kết cấu đảm nhiệm vai trò vô cùng quan quan niệm về kết cấu và vai trò của kết cấu trong truyện ngắn làcơ sở để chúng tôi nghiên cứu Đặc sắc nghệ thuật kết cấu truyện ngắnNguyễn Minh Châu sau Truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau Quan niệm sáng tác của Nguyễn Minh Châuới tư cách là một nhà văn công dân, nhà văn chiến sĩ, trong quá trìnhthể nghiệm đời sống và lao động nghệ thuật, Nguyễn Minh Châu đã tạo nêncho mình một vốn sống phong phú cùng năng lực tư duy sắc sảo và tinh tếtrên con đường hình thành nên tài năng sáng tạo. Là một người nghệ sĩ khôngchỉ dựa vào cái sẵn có của một bản năng thiên bẩm, cái vốn có của một tàinăng nghệ thuật, ở ông còn luôn có sự quan sát, suy tư và trăn trở về côngviệc sáng tác của mình và đồng nghiệp. Xuất phát từ những điều đó, NguyễnMinh Châu đã hình thành trong ông một hệ thống ý thức nghệ thuật ngàycàng trở nên toàn diện và sâu sắc trong hành trình sáng tạo của nhà Về mối quan hệ giữa văn học và đời sốngốn là một nhà văn nặng nợ với đời, trong quá trình sáng tác vănchương, Nguyễn Minh Châu quan niệm “Văn học bao giờ cũng phải trả lờinhững câu hỏi của ngày hôm nay, bao giờ cũng phải đối mặt với những ngườiđương thời về những câu hỏi cấp bách của đời sống” [9, Để làm đượcđiều đó, nhà văn cần phải bám sát thực tế đời sống và hòa mình vào nhữngbiến chuyển chung của thời đại. Ông tâm niệm cuộc đời của người viết văn là“một cuộc đời không bao giờ được phép ngừng lăn lộn trong đời sống thực tế,không bao giờ ngừng nghiên cứu và quan sát xã hội, và trong khi chăm chúđọc cái “cuốn sách khổng lồ” đó, anh ta phải đặt hết cả tâm hồn và trí tuệcủa mình vào, phải tỏ rõ chính kiến và lập trường của mình trước mỗi sự việc,mỗi hoàn cảnh, mỗi con người” [9, Về mối quan hệ giữa văn học với hiện thực và con ngườiNguyễn Minh Châu cho rằng điều cần thiết đối với một tác phẩm vănhọc là phải đảm bảo được tính chân thật khi phản ánh đời sống. Chính vì vậy,vào năm 1971, ông đã nhìn lại những hạn chế trong sáng tác văn học giaiđoạn đầu của cuộc kháng chiến chống Mĩ và nhận ra rằng “Hình như cuộcchiến đấu anh hùng sôi nổi hiện nay đang được văn xuôi và thơ ca đôi khitráng lên một lớp men “trữ tình” hơi dày, cho nên ngắm nó thấy mỏng mảnh,bé bỏng và óng chuốt quá khiến người ta phải ngờ vực” [9, Ông đã tự“cởi trói thói quen sáng tác”, thoát ra khỏi những “khuôn khổ có s n”, tìmđến “một khoảng đất rộng rãi” để khám phá đời sống trong tất cả tính đa sựcủa nó. Nguyễn Minh Châu đã đi đến quan niệm ngày càng mở rộng và toànvẹn hơn về hiện thực. Đó là một hiện thực không hề tô vẽ với cả những vẻđẹp và những “khuyết tật” - một hiện thực không như những gì ta mơ viết “Các nhà văn đang cố nắm bắt không những cái thực mà cả cái hưảo của đời sống, không những nắm bắt hiện thực mà còn muốn nắm bắt cáibóng của hiện thực và cái đó mới là cái hiện thực đích thực” [9, Minh Châu quan niệm “Cuộc đời và văn học đều có chungmột tiêu điểm là con người” [9, Khi nhìn nhận lại văn học giai đoạnchiến tranh, ông nhận ra rằng nhân vật chỉ là phương tiện để xâu chuỗi cácbiến cố lịch sử nên nó thường bị mờ nhạt. Từ đó, ông nghiệm ra rằng “Phảiviết về con người. Tất nhiên con người không tách rời sự kiện chiến tranh …Rồi trước sau con người cũng đã leo lên trên các sự kiện để đòi quyền sống”[9, ới ông, thế giới bên trong tâm hồn con người chính là cái hiệnthực phong phú và bí ẩn nhất. Trong thời chiến, ông say mê đi tìm “hạt ngọcẩn giấu trong bề sâu tâm hồn con người”. Trong thời bình, ông đã tiếp cậncon người trong tính hiện thực toàn vẹn và nhận thấy “Hình như họ luônluôn có một cuộc đấu tranh bản thân giữa thiện và ác, lý trí và dục vọng, cáiriêng và cái chung ở bên trong từng con người” [9, Càng ngày ôngcàng có sự ưu ái, dùng cả bút lực và tâm lực trong khám phá đời sống nội tâmcon người. Ông tâm niệm “Nói gì thì nói, rồi thì niềm hạnh phúc lớn nhất vàcũng đồng thời là cái điều khổ ải nhất trần đời của một anh cầm bút xưa nayvẫn là công việc khám phá ra tất cả những cái gì khó nắm bắt nhất, xảy ranơi cái thế giới bên trong con người” [9, Về trách nhiệm và sứ mệnh của người cầm bútLà người luôn ý thức rất rõ vai trò của nhà văn - chiến sĩ trên mặt trậnĐảng, Nguyễn Minh Châu luôn đề cao trách nhiệm của người cầm bút đối vớiđất nước và con người “Một nhà văn chân chính đầy tài năng được đông đảongười đọc công nhận không phải chỉ vì anh ta có ngòi bút tả cảnh như vẽ, tảngười sinh động và sắc sảo là đủ, mà chủ yếu vì nhà văn đó có tài nắm bắtđược cái thần sắc của những con người và vấn đề trong thời đại mình, tráitim nhà văn có thể rung động niềm hạnh phúc và đau khổ của số đông người,nhà văn có thể thấu hiểu và tha thiết với lý tưởng nhân dân đang đổ máu vàmồ hôi để đạt tới như anh hiểu và tha thiết với những điều mình hằng mong 1ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNGTRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠMKHOA NGỮ VĂN--NGUYỄN THỊ THU HÀHiện thực cuộc sống trong truyện ngắn LêMinh Khuê sau 1975KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP 2MỞ ĐẦU1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀISau 1975, đặc biệt là sau 1986, đời sống văn học Việt Nam có nhiều thayđổi. Sự chuyển tiếp từ thời chiến sang thời bình với những quy luật của nó, sựảnh hưởng của công cuộc đổi mới do Đảng khởi xướng, cùng những vấn đềbức thiết nổi lên trong lịch sử dân tộc thời hậu chiến,… là nguyên nhân cơbản dẫn đến sự thay đổi của văn học. Văn học bước sang một chặng đườngmới với những chuyển biến tích cực trên nhiều phương bức tranh chung ấy, cùng với sự khởi sắc của tiểu thuyết và kí,truyện ngắn cũng đang có bước đột phá về nghệ thuật. Xuất hiện hàng loạtcây bút nữ năng động như Võ Thị Hảo, Dạ Ngân, Nguyễn Thị Ấm, NguyễnThị Thu Huệ, Phạm Thị Hoài…mỗi người một phong cách, một nét vẽ, cùnggóp phần làm sinh động hơn, phong phú hơn bức tranh truyện ngắn đươngđại. Lê Minh Khuê là một trong những nhà văn nữ để lại dấu ấn khá đậmtrong làng truyện ngắn sau 1975. Chị để lại ấn tượng bởi một lối viết sắc sảo,chân thực, khách quan, đôi khi lạnh lùng và suồng sã. Chị quan tâm nhiều hơnđến những trăn trở, băn khoăn về số phận con người, thâm nhập sâu hơn vào 3những vùng hiện thực chưa được khai phá. Với bản lĩnh của người cầm bút,với tâm huyết và sự say mê nghề nghiệp, Lê Minh Khuê đã tìm được vị tríxứng đáng trên văn đàn Việt nghiên cứu đề tài Hiện thực cuộc sống trong truyện ngắn LêMinh Khuê sau 1975 chúng tơi hi vọng góp thêm một góc nhìn đối vớitruyện ngắn Lê Minh Khuê cũng như định vị được vai trị, vị trí của cây búttruyện ngắn này trong dòng chảy truyện ngắn đương LỊCH SỬ VẤN ĐỀLà một nhà văn, nhà báo năng động và nhạy cảm, ngịi bút Lê MinhKh sớm thích ứng với thời cuộc. Nếu trước 1975, những trang văn đẹp củachị là những trang viết sống động về chiến tranh, về huyền thoại người línhthì sau 1975 những sáng tác hấp dẫn, để lại dư ba là những tác phẩm mạnhdạn chạm đến những vấn đề gai góc của cuộc sống đời thường. Cuộc sốngthời hậu chiến ngổn ngang, bề bộn là mảnh đất màu mỡ để ngòi bút của chịthăng hoa. Chị viết nhiều. Sau khi khởi động bằng tập truyện ngắn Đoạn kết1981, chị tiếp tục tăng tốc với Một chiều xa thành phố 1987, Bi kịch nhỏ1993, Lê Minh Khuê – truyện ngắn 1994, Trong làn gió heo may 1999,Màu xanh man trá 2006, Một mình qua đường 2006, Những ngơi sao,trái đất, dịng sơng 2009 …Truyện ngắn của chị dành được sự quan tâm đặcbiệt của bạn đọc và các nhà nghiên Thị Đức Hạnh trong bài viết Lê Minh Khuê ngòi bút truyện ngắnsung sức nhận xét “Lê Minh Khuê là một cây bút nữ có nhiều đóng góp vềtruyện ngắn. Từ hồn nhiên trong trẻo đến sắc sảo, nghiêm ngặt, chị ln cóchất giọng riêng…Việc đổi mới bút pháp trong những năm gần đây là dấuhiệu đáng mừng. Lê Minh Khuê là một trong những cây bút đầy tài năng vàrất sung sức”.[7] 4Là người viết nghiên cứu và phê bình già dặn, nhiều kinh nghiệm, BùiViệt Thắng khi bàn về truyện ngắn Lê Minh Khuê cũng đã nhận định “LêMinh Khuê là một nhà văn có phong cách độc đáo”, sử dụng nhiều giọngđiệu khác nhau. Nhưng về cơ bản Lê Minh Kh có những giọng chính“Giọng điệu trữ tình, giọng hài hước, giễu nhại, giọng lo âu” [19]Còn trong bài Ấn tượng Lê Minh Khuê, Bùi Việt Thắng cho rằng “Cónhững nhà văn viết một cách bình thường về những điều khác thường. Có nhàvăn khác lại lấy giọng khác thường để kể về những điều bình thường. B abenkể về những điều khác thường một cách cũng rất khác thường. Lê Minh Khuêtheo tôi nghĩ thuộc kiểu nhà văn thứ nhất như lời của [20].Cũng bàn về giọng điệu, trong bài Lê Minh Khuê một cốt cách vănchương, Vũ Hà viết “giọng văn của chị là một “giọng văn đẹp và trangnghiêm, khiến độc giả không thể không suy ngẫm, trái tim không ngủ yên” [5].Vượt qua phạm vi đánh giá về một mặt riêng lẻ, hoặc những nhận xét cótính chất khái lược về một tác phẩm cụ thể, Hồ Anh Thái trong bài viết LêMinh Khuê – người đàn bà “viễn thị” đã giúp người đọc có cái nhìn tồndiện hơn về con người cũng như sáng tác của cạnh các nhận xét, đánh giá cao về truyện ngắn Lê Minh Khuê, cònmột vài ý kiến ngược chiều tỏ ra nghi ngờ những vấn đề mà Lê Minh Khuêđặt ra trong tác phẩm. Trong bài Bi kịch nhỏ là một truyện ngắn khôngtrung thực đăng trên Báo Sài Gịn Giải Phóng Chủ nhật ngày 5/9/1993,Trung Nguyễn cho rằng “Bi kịch nhỏ là không trung thực. Dụng ý bơi đenbóp méo sự thật của tác giả thật rõ ràng” .Ngoài những nhận xét, đánh giá của các nhà nghiên cứu, mười năm gầnđây truyện ngắn Lê Minh Khuê cũng nhận được sự quan tâm đặc biệt của sinhviên, học viên cao học tại các trường đại học. Trong luận văn Thạc sĩ Đặcsắc truyện ngắn Lê Minh Khuê, tác giả Nguyễn Thị Đạm Đại học Vinh đã 5khẳng định vị trí và những đóng góp của Lê Minh Khuê trong văn xuôi đươngđại. Luận văn cũng đã chỉ ra những nét đặc sắc của truyện ngắn Lê MinhKhuê trên phương diện kết cấu và giọng điệu. Tuy nhiên, do đề tài khá rộng,phủ hết toàn bộ sáng tác của Lê Minh Khuê trước và sau 1975 nên nhìn chungcịn khái qt, chưa đi sâu vào từng phương diện cụ thể trong sáng tác của luận tốt nghiệp của tác giả Nguyễn Thị Mai Đại học sư phạm ĐàNẵng chú ý đến Nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Lê Minh luận tập trung nghiên cứu các phương diện Nhân vật trần thuật, điểmnhìn trần thuật, ngơn ngữ trần thuật, giọng điệu trần chung, các bài viết, các nghiên cứu trên bước đầu cũng đã khai vỡđược một số phương diện của truyện ngắn Lê Minh Khuê, đặc biệt nghệ thuậttrần thuật – một bước tiến về mặt nghệ thuật của Lê Minh Khuê được nhiềunghiên cứu quan tâm. Tiếp cận các nghiên cứu trên, chúng tôi chọn nghiêncứu đề tài Hiện thực cuộc sống trong truyện ngắn Lê Minh Khuê sau 1975hy vọng đem đến cái nhìn tương đối tồn diện về truyện ngắn Lê Minh Khuê,trên cơ sở đó đánh giá những đóng góp của chị đối với tiến trình vận động củatruyện ngắn đương ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI NGHIÊN Đối tượng nghiên cứuĐối tượng khảo sát chính của đề tài là 4 tập truyện ngắn của Lê MinhKhuê Bi kịch nhỏ Nxb Hội nhà văn, 1993; Màu xanh man trá Nxb Phụnữ, 2006; Một mình qua đường Nxb Phụ nữ, 2006; Những ngơi sao, tráiđất, dịng sơng Nxb Phụ nữ, 2009. Ngồi ra đề tài cịn tham khảo một sốtruyện ngắn trước 1975 của Lê Minh Khuê để vận dụng trong quá trình sosánh, đối Phạm vi nghiên cứu 6Với đề tài này, khóa luận tập trung nghiên cứu bức tranh hiện thựctrong truyện ngắn Lê Minh Khuê sau 1975 và các phương thức biểu hiện đặcsắc như nhân vật trần thuật, kết cấu và giọng PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨUThực hiện đề tài này, chúng tôi đã sử dụng các phương pháp sau- Phương pháp thống kê- Phương pháp đối chiếu – so sánh- Phương pháp phân tích – tổng hợp5. BỐ CỤC KHĨA LUẬNNgồi phần Mở đầu và Kết luận, khóa luận cấu trúc gồm 3 chươngChương 1 Truyện ngắn Lê Minh Khuê trong tiến trình truyện ngắn sau 1975Chương 2 Truyện ngắn Lê Minh Khuê sau 1975 – bức tranh hiện thực nhiềumàu sắcChương 3 Phương thức biểu hiện hiện thực cuộc sống trong truyện ngắn LêMinh Khuê sau 1975 7 8Chương 1TRUYỆN NGẮN LÊ MINH KHUÊ TRONG TIẾN TRÌNHTRUYỆN NGẮN SAU LÊ MINH KHUÊ - NHỮNG CHẶNG ĐƯỜNG ĐỜI, NHỮNG CHẶNGĐƯỜNG Những chặng đường đờiCuộc đời là một trong những yếu tố ảnh hưởng rất lớn đến hành trìnhsáng tạo văn chương của nhà văn. Từ cuộc đời người đọc có thể tìm thấy sựđồng cảm, tri âm cũng như chân dung, quan niệm văn chương của chính tácgiả. Đối với Lê Minh Khuê, mỗi chặng đường đời in dấu rất rõ trong hànhtrình sáng tạo nghệ thuật của Minh Khuê tên khai sinh là Lê Thị Minh Khuê, sinh ngày 6 tháng 12năm 1949, tại xã An Hải, huyện Tĩnh Gia, tỉnh Thanh Hóa. Lê Minh Khuê mồcôi cha mẹ từ rất sớm, lớn lên trong sự cưu mang, đùm bọc của chú và chú u thích văn học Pháp, sách vở của ơng đã mở ra trong tâm hồncô bé một thế giới mới, ươm mầm hạt giống văn chương đầu tiên trong LêMinh 1965, chiến tranh diễn ra vô cùng ác liệt, cô gái tỉnh Thanh chưađầy 16 tuổi rời ghế nhà trường, tham gia kháng chiến. Những tháng năm giankhổ, đối đầu với bom rơi, đạn nổ khốc liệt suốt ngày đêm trên tuyến đườngHồ Chí Minh lịch sử, cơ gái đầy mẫn cảm ấy đã tận mắt chứng kiến sự khốcliệt của chiến tranh, lặng lẽ khóc bên những nấm mộ đồng đội ngã xuống,nhiều đêm mất ngủ, trăn trở, suy nghĩ về chiến tranh, về đất nước, con những năm tháng gian khổ đầy thử thách ấy là nguồn cảm xúc dồi dàotrong những sáng tác sau này của nhà văn. 9Năm 1967, chị bị thương và điều trị tại quân y viện. Với lòng say mê văn họccùng sự động viên của nhiều người, Lê Minh Khuê bắt đầu viết và lần lượt cho rađời những bài ghi chép, phóng sự, truyện ngắn dưới bút danh Vũ Thị 1969 chị được chuyển về làm phóng viên báo Tiền Phong, đếnnăm 1973 chị đi B. Đây cũng là thời gian chị làm phóng viên của đài truyềnhình Việt Nam 1973 – 1977. Công việc thông tấn gấp gáp dường như khơngthích hợp với tố chất của chị. Năm 1978 Lê Minh Khuê chuyển sang làm biêntập viên của nhà xuất bản Hội nhà nay, đã nghỉ hưu nhưng chị vẫn được tín nhiệm đảm trách cươngvị Chủ tịch hội đồng văn xi của Hội nhà văn Hà Nội, Phó chủ tịch hội đồngvăn xuôi Hội nhà văn Việt Nam. Và điều đáng ghi nhận hơn cả, con ngườicủa công việc không bao giờ ngừng nghỉ trong chị, vừa làm việc Lê MinhKhuê vừa sáng tác, các tác phẩm của chị vừa ra đời đã được sự đón đọc nồngnhiệt của nhiều thế hệ bạn Những chặng đường vănKhai sinh đứa con đầu lòng Bức tranh in trên báo Văn nghệ năm 1971,kí tên Vũ Thị Miền, Lê Minh Khuê tỏ ra là một cây bút có duyên với truyệnngắn. Từ những bước đi đầu tiên đến với văn chương và dần hiện lên rõ nétqua từng trang viết, ngịi bút của chị càng viết càng chín. Chặng đường văncủa chị là một quá trình phát triển liên tục, đều đặn, trải dài trên cả hai mốcthời gian trước và sau 1975, để cổ vũ cho tinh thần chiến đấu của tồn dân tộc, ngịi bútLê Minh Kh chủ yếu hướng vào đề tài chiến tranh, ca ngợi những conngười đang chiến đấu ngoài mặt trận, những con người đặt lợi ích chung củađất nước lên trên quyền lợi cá nhân, sẵn sàng hi sinh cái tôi cũng như mọiquyền lợi chính đáng để chung tay góp sức vào cuộc kháng chiến bảo vệ tổquốc. Các nhân vật của chị được đặt trong các cao điểm bom đạn, ranh giới 10giữa sự sống và cái chết rất mong manh, nhưng tất cả không làm vơi đi nhiệthuyết của tuổi trẻ, họ sẵn sàng chấp chặng thứ nhất này Lê Minh Khuê đã sáng tác tất cả 12 truyện gồmCon sáo nhỏ của tôi, Bạn bè tôi, Nơi bắt đầu những bức tranh, Những ngôisao xa xôi, Cao điểm mùa hạ, Mẹ, Tình u người lính, Con trai của nhữngngười chiến sĩ, Bình minh ven biển, Chuyện nhỏ hồi chiến tranh và haitruyện cuối cuộc chiến Anh kĩ sư dạo trước, Bầu trời trong xanh. Trong số12 truyện đó, ngồi 10 truyện đầu tác giả xây dựng nhân vật theo mơ hình lýtưởng của văn học thời chiến, 2 truyện sáng tác cuối cuộc chiến có sự thay đổivề nghệ thuật xây dựng nhân vật, báo hiệu cho sự vận động trong cái nhìncũng như bút pháp của nhà văn trên con đường văn nghiệp của sang chặng thứ hai, ngòi bút Lê Minh Khuê càng sung sức. Mộtloạt truyện ngắn ra đời trong sự nỗ lực đổi mới của chị. Tuy nhiên, một số tácphẩm vẫn còn dấu ấn của phong cách sáng tác trước 1975. Nhưng đến khi tậptruyện ngắn Một chiều xa thành phố 1987, tập truyện ngắn được giảithưởng của Hội nhà văn Việt Nam năm 1987 xuất hiện thì truyện ngắn LêMinh Khuê thực sự chuyển hướng. Sau tập Một chiều xa thành phố 1987 làsự kế tiếp của Bi kịch nhỏ 1993, Lê Minh Khuê – truyện ngắn 1994,Trong làn gió heo may 1999, Màu xanh man trá 2006, Một mình quađường 2006, Những ngơi sao, trái đất, dịng sơng 2009.Với quan niệm “Văn chương phải là văn chương. Người viết không nênkể sống sít cho xong một câu chuyện, một tâm trạng mà khơng bộc lộ được ýtưởng chính. Đã viết văn, thì cần phải cẩn thận từng dấu chấm, dấu phẩy, cáchdùng từ, cách diễn đạt cảm xúc”, các tác phẩm của Lê Minh Khuê ngày càng thuhút được đông đảo bạn đọc trên nhiều vùng miền tổ quốc. Bên cạnh giải thưởngcủa Tạp chí Văn nghệ Quân đội Bi kịch nhỏ, giải thưởng của Hội nhà vănMột chiều xa thành phố, Trong làn gió heo may, tháng 4 năm 2008 với tập 11truyện ngắn Những ngơi sao, trái đất, dịng sơng chị đã nhận được giải thưởngvăn học quốc tế của Hàn Quốc mang tên văn hào Byeong – Ju một cách tổng quan hai chặng đường sáng tác của Lê Minh Kh,có thể thấy chị xứng đáng được tơn vinh là cây bút truyện ngắn xuất sắc trongdòng văn học đương đại Việt Nam. Chín tập truyện ngắn được sáng tác tronghai giai đoạn khác nhau. Mỗi giai đoạn tập trung vào một mảng đề tài cụ thểvà sự thay đổi khơng ngừng về bút pháp. Đó là những nỗ lực của Lê MinhKhuê trên hành trình sáng TRUYỆN NGẮN LÊ MINH KHUÊ TRONG DÒNG CHẢYTRUYỆN NGẮN SAU Vài phác thảo về bức tranh truyện ngắn sau 1975Bước ra khỏi cuộc chiến tranh với tâm thế của người thắng cuộc, thếnhưng chúng ta lại vấp phải vô vàn khó khăn khi bắt tay vào cơng cuộc xâydựng và bảo vệ tổ quốc. Với những di chứng đau thương cịn sót lại của chiếntranh cộng thêm vào đó là sự bất cập của cơ chế bao cấp lạc hậu đã đặt ra yêucầu cấp thiết cho Đảng và nhà nước ta, là cần phải có một đường lối đổi mớiphù hợp với nhu cầu phát triển của đất hội Đảng lần thứ VI 12/1986 là mốc đánh dấu sự chuyển mìnhcủa xã hội Việt Nam, mở ra thời kì mới đưa đất nước phát triển theo conđường cơng nghiệp hóa – hiện đại hóa. Hịa chung vào khơng khí đổi mới củađất nước, văn học đã có sự chuyển mình và phát triển trên nhiều phương cạnh những đổi mới về nội dung và nghệ thuật; sự cách tân về mặt thểloại cũng là bước tiến đáng kể của văn học thời kì này. Cùng với tiểu thuyếtvà kí, truyện ngắn đã gặt hái được nhiều thành công. Không những phong phúvề nội dung, đề tài, truyện ngắn còn đạt đến độ kết tinh về mặt nghệ biệt có độ lùi nhất định về thời gian, truyện ngắn có điều kiện suy ngẫm,chiêm ngiệm về những vấn đề đã và đang xảy ra sâu sắc và chín chắn hơn. 12Bàn về sự đổi mới của truyện ngắn sau 1975, không thể không nhắcđến sự đổi mới trong quan niệm nghệ thuật về con người. Nếu truyện ngắntrước 1975 khám phá con người dưới ánh sáng của lý tưởng và cảm hứng sửthi, thì truyện ngắn sau 1975 đã đi sâu vào đời sống nội tâm, để cảm nhậnnhững suy tư thầm kín, những nỗi niềm trắc ẩn của con người. Con ngườiđược khai thác ở nhiều bình diện, trong nhiều mối quan hệ đan xen, chồngchéo, đặc biệt đời sống tâm linh, vẻ đẹp phồn thực của cuộc đời trần thế, tìnhyêu, tình dục đã được truyện ngắn mạnh dạn tiệm cận. Truyện ngắn giai đoạnnày xuất hiện nhiều kiểu nhân vật mới mà trước đây chưa có như nhân vậtsám hối, nhân vật cô đơn, nhân vật bản năng. Các kiểu nhân vật này có thể bắtgặp trong nhiều truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Quang Lập, MaVăn Kháng, Võ Thị Hảo…Bên cạnh sự đổi mới trong quan niệm nghệ thuật về con người, truyệnngắn sau 1975 cịn có nhiều cách tân trong nghệ thuật xây dựng nhân xây dựng nhân vật trong truyện ngắn bây giờ khơng cịn là xây dựngnhân vật điển hình trong hồn cảnh điển hình, tiêu biểu cho một xã hội, mộtgiai cấp nhất định như trước nữa. Sau 1975 với sự phát triển của đời sốngmới, kéo theo đó là bao bộn bề, lo toan của cuộc sống thường ngày đã tácđộng mạnh mẽ đến đời sống văn học. Cuộc sống thời hậu chiến là một thếgiới sống động, đa chiều, đa diện được tạo nên bởi những mảng hiện thực đadạng, nhiều gam màu. Và con người trong văn học hôm nay không phải đơnphiến, đơn trị như trước mà thay vào đó là con người đa chiều, lưỡng diện vớinhiều giá trị khác nhau nhân cách và phi nhân cách, ý thức và vô ý thức, khátvọng cao thượng và dục vọng thấp hèn…Truyện ngắn giai đoạn này cịn có sự cách tân về mặt kết cấu. Nếu nhưtrước đây, truyện ngắn chủ yếu được xây dựng theo kiểu kết đơn tuyến, diễnbiến sự kiện theo mạch thời gian thì kết cấu truyện ngắn sau 1975 đã có sự 13biến hóa, xuất hiện cốt truyện phân mảnh, lắp ghép. Và các mảnh ghép khơngcịn được mơ tả theo trật tự tuyến tính, mà được phục dựng thơng qua thủpháp hồi tưởng, ghép nối, cắt dán khá mới lạ. Kết thúc truyện ngắn cũng khábất ngờ và ấn tượng. Hầu hết truyện ngắn sử dụng kiểu kết cấu mở - bỏ ngỏvấn đề, sự kiện tạo cơ hội để người đọc cùng đối thoại, cùng tranh 1975, truyện ngắn tiếp cận hiện thực ở cự li gần bằng thái độ thânmật, suồng sã, vì vậy mà ngơn ngữ, giọng điệu trong truyện ngắn giai đoạnnày mang đậm tính khẩu ngữ. Ngơn ngữ khơng cịn mang tính chất hoa mĩ,trang trọng như trước đây, thay vào đó là lớp ngơn ngữ mộc mạc, giản dị, gầngũi với cuộc sống đời thường. Sự cách tân về mặt giọng điệu cũng là điểmmới đáng ghi nhận của truyện ngắn. Nếu như truyện ngắn trước 1975 nổi lênvới giọng ngợi ca đậm chất sử thi thì truyện ngắn sau 1975 thật sự sinh độngvới sự kết hợp, hòa phối bởi nhiều kiểu giọng giọng phấn chấn, ngợi ca;giọng hài hước, châm biếm; giọng trầm tư, xúc cảm; giọng chiêm nghiệm,triết lý. Có thể nói, đây là một trong những yếu tố làm nên thành công củatruyện ngắn sau 1975, đưa truyện ngắn đến gần với bạn lại chặng đường phát triển của truyện ngắn, có thể thấy hơn bamươi năm khơng ngừng vận động và chuyển biến, truyện ngắn đã có nhữngbước tiến dài về mặt nghệ thuật đổi mới quan niệm nghệ thuật về con người,về kỉ thuật xây dựng nhân vật, về kết cấu, ngôn ngữ, giọng điệu…tất cả đemlại cho truyện ngắn một diện mạo mới, hấp dẫn người đọc như nhà vănNguyễn Minh Châu từng nhận “Chỉ cần ít trang văn xi mà họ có thể làmnổ tung trong tình cảm và ý nghĩ người đọc những điều rất xa và da diết củacon người, khiến người đọc phải nhớ mãi, suy nghĩ mãi, đọc đi đọc lại vẫnkhông thấy chán”. Lê Minh Khuê – cây bút truyện ngắn sắc sảoBước chân vào làng văn từ rất sớm, Lê Minh Khuê đã khẳng định vị trítrên văn đàn. Được ươm mầm văn chương từ nhỏ bởi người chú say mê vănhọc Pháp, cộng thêm vào đó là cuộc đời đầy trải nghiệm của một chiến sĩ thanhniên xung phong, Lê Minh Kh đã có một hành trình sáng tạo nghệ thuật rấtphong phú và đa dạng. Chặng đường văn của chị trải dài trên cả hai mốc thờigian đánh dấu sự chuyển mình của văn học dân tộc trước và sau 1975, người đọc tìm thấy trong những trang văn của Lê Minh Khuêhình ảnh của một nhà văn đồng thời là một người chiến sĩ, dùng văn chương đểphục vụ nhiệm vụ chính trị và cổ vũ tinh thần chiến đấu của dân tộc. Đọc tácphẩm Lê Minh Khuê giai đoạn này người đọc sẽ bắt gặp một Lê Minh Khuênăng động dấn thân trên các nẻo đường, trên các mặt trận ác liệt để kịp thời ghinhận những biến chuyển của cuộc kháng chiến, cũng như ngợi ca những conngười đặt lợi ích chung của đất nước lên trên quyền lợi cá nhân, sẵn sàng hi sinhquyền lợi cá nhân góp sức vào cuộc kháng chiến bảo vệ tổ quốc. Nhìn chung,giai đoạn này, chị viết khơng nhiều song truyện ngắn của chị đã thể hiện nhữngkhám phá mới của một cây bút trẻ khao khát sáng tác và trải sang chặng đường thứ hai của hành trình sáng tạo nghệ thuật, ngịibút truyện ngắn Lê Minh Khuê có sự chuyển hướng rõ rệt. Chị quan tâm nhiềuhơn đến số phận con người, đi sâu vào khai thác nội tâm nhân vật kể cả miềnkhuất lấp, trắc ẩn. Đối tượng quan sát trong các tác phẩm của chị cũng đa dạng,phong phú hơn với đầy đủ thành phần từ trí thức, nghệ sĩ, quan chức cho đếntiểu thương, nông dân…, đặc biệt Lê Minh Khuê đã mạnh dạn khai phá nhữngvùng hiện thực phức tạp, đó là sự sa sút của nhân tính, của lịng vị tha, là sự giatăng của cái xấu, cái ác. Viết về cái ác, cái xấu, cái ti tiện, cái bất nhân, nhưngkhơng phải vì thế mà cho rằng nhà văn chán ghét cuộc sống. Viết về cái xấu lànhằm thức tỉnh con người, nhằm xây dựng cuộc sống tốt đẹp hơn. 15Nếu như ở chặng thứ nhất, với khuynh hướng sử thi kết hợp với cảmhứng lãng mạn, Lê Minh Khuê khai thác con người ở vẻ đẹp cộng đồng, họ hầuhết là những chiến sĩ cách mạng, kết thúc truyện bao giờ cũng tươi sáng, trànđầy niềm lạc quan, tin tưởng, thì đến chặng thứ hai khuynh hướng sử thi đãđược thay thế bằng khuynh hướng phi sử thi hóa, con người được nhìn ở góccạnh đời tư thế sự, được nhìn nhiều chiều với đầy đủ các tính cách của conngười thực cạnh sự đổi mới quan niệm nghệ thuật về con người, truyện ngắn LêMinh Khuê cũng đang dần đạt được nhiều cách tân về mặt kết cấu. Nếu nhưtrước 1975 truyện ngắn của chị chủ yếu được xây dựng theo lối kết cấu đơntuyến, thì sau 1975 kết cấu truyện ngắn của chị biến hóa theo hướng hiện hết truyện ngắn của chị giai đoạn này có kết thúc khá bất ngờ, ấn cạnh đó, ngơn ngữ và giọng điệu cũng đạt được nhiều bước tiến đáng ghinhận. Ngơn ngữ mang tính chất trang trọng trước đây được thay thế bằng lớpngôn ngữ mộc mạc, giản dị, gần gũi với cuộc sống đời thường. Giọng điệu thìhấp dẫn, sinh động hơn bởi sự đan xen nhiều kiểu giọng giọng hài hước, giễunhại, giọng trữ tình thương cảm, giọng chiêm nghiệm, triết lý…Nhìn lại hành trình sáng tạo của Lê Minh Kh, có thể nhận xét chị làcây bút truyện ngắn sắc sảo. Mạnh dạn lao vào những vùng hiện thực nguyhiểm, mạnh dạn mổ xẻ bằng “lưỡi dao” sắc cạnh, truyện ngắn của chị thực sựđể lại dấu ấn trên dòng chảy truyện ngắn đương đại Việt Nam. 16Chương 2TRUYỆN NGẮN LÊ MINH KHUÊ SAU 1975 –BỨC TRANH HIỆN THỰC NHIỀU MÀU HIỆN THỰC NHÌN TỪ SỨC MẠNH ĐỒNG TIỀNTrong xã hội Truyện Kiều, đồng tiền mang trong mình sức mạnh tác quáighê gớm“Quan lại vì tiền mà bất chấp cơng lý; sai nha vì tiền mà tra tấn chacon Vương ông; Tú Bà, Mã Giám Sinh, Bạc Bà, Bạc Hạnh vì tiền mà làm nghềbn thịt bán người; Sở Khanh vì tiền mà tán tận lương tâm; Khuyển, Ưng vìtiền mà làm những điều đại ác. Cả một xã hội chạy theo đồng tiền. Đồng tiền cơhồ đã thành một thế lực vạn năng. Tài hoa, nhan sắc, tình nghĩa, nhân phẩm,cơng lý đều khơng có nghĩa lý gì trước thế lực của đồng tiền”.Trong thời đại ngày nay, đồng tiền càng khẳng định rõ hơn sức mạnh củanó. Đồng tiền khơng chỉ là nguồn lực của sự phát triển, nâng cao đời sống xãhội, mà đồng tiền còn làm đảo lộn cuộc sống, làm suy vi những giá trị đạo đức,làm mai một ý chí, nhân phẩm con người…Dường như, đồng tiền đang nghiễmnhiên trở thành một lực lượng vơ hình chi phối tồn bộ cuộc sống xã hội. Về sựthao túng của đồng tiền, có lẽ Lê Minh Khuê là nhà văn đã có nhiều thành côngnhất Đồng tiền và sự suy vi các giá trị đạo đức xã hộiĐến với tác phẩm của Lê Minh Khuê người đọc như bị lạc vào thếgiới đầy bí ẩn đằng sau mặt trái của đồng tiền. Tất cả các mối quan hệ thiêngliêng, huyết thống bấy lâu nay được trân trọng, gìn giữ giờ đây đang dần maimột bởi sự chi phối của đồng tiền. Nhân vật trong truyện ngắn Lê Minh Khuêsùng bái đồng tiền một cách thái quá. Họ sẵn sàng dẫm đạp lên tất cả miễnsao có tiền. Chém giết, xâu xé nhau vì tiền, có nhân vật đem đồng tiền ra làm 17trị đùa, có kẻ xem đồng tiền là mục tiêu của hành động…Dưới ngòi bút của LêMinh Khuê nhân vật như con thiêu thân lao vào vòng lợi danh của đồng trị đạo đức bị suy vi đến mức cực độ. Ma lực của đồng tiền đã làmcho máu đổ, anh em chém giết nhau, con âm mưu kiếm tiền từ thân xác củangười cha già, ngay cả những đứa trẻ ngây thơ mới lọt lòng mẹ cũng trở thànhmón hàng béo bở của người cha trong cơn thèm thuốc phiện…Khảo sát 4 tập truyện ngắn của chị, chúng tôi thấy nổi lên nhiều truyện ngắnphản ánh sự suy vi của các giá trị đạo đức truyền thống Đồng đơ la vĩ đại, Nhữngkẻ chờ sung, Anh lính Tơ – ny D, Kí sự những mảnh đời trong ngõ, Sân gôn…Đồng đô la vĩ đại là một trong những truyện ngắn thành công của LêMinh Khuê khi viết về mảng hiện thực này. Câu chuyện kể về đại gia đình lãoTrương, một mẫu gia đình điển hình cho sự hám tiền, chỉ trừ thằng Nghẽo dởngười khơng biết gì và cô Trang được xem là “ngôi sao lạ lạc vào bầu trờităm tối nhà lão Trương” còn lại từ con trai cho đến các nàng dâu đều mangtrong mình thói hám tiền. Chỉ vì 100 đơ la cơ Trang gửi về ni thằng Trọngmà gia đình lão Trương đã xảy ra một vụ án “kinh thiên động địa”. An đâmchết chị dâu và cái bào thai bảy tháng tuổi. Kết cục, An lĩnh án tử hình,Khang thì hóa điên. Đồng tiền có sức mạnh ghê gớm, nó làm cho con ngườimất hết lương tâm, mất hết nhân trong Đồng đô la vĩ đại người đọc được chứng kiến một cảnh tượng vôcùng ghê sợ, máu lạnh, với hành động nhẫn tâm đâm chết chị dâu và cái bào thaibảy tháng tuổi của An thì đến truyện ngắn Những kẻ chờ sung vợ chồng lão Têcũng là những kẻ bất nhân không kém. Hiện lên trong truyện ngắn là vợ chồng lãoTê và vợ chồng lão Tái, họ đều có chung một tâm lý chờ đợi, “há miệng chờsung”. Họ hờ hững trước tất cả, lúc nào cũng chỉ trông mong, ỷ lại và chờ đợi vậnmay đến với mình. Tình cảm anh em chỉ thức dậy trong lão Tê khi bức thư của côCành gửi về “Cậu Tê phải tìm cho được cậu Tái, rồi tơi sẽ mang tiền về cho hai 18cậu. Cố tìm nhau. Nếu khơng được thì tơi cũng chưa về và cũng chưa gửi tiền”[10, tr 158]. Vậy là cơng cuộc tìm kiếm người em thất lạc bấy lâu nay được lão Têtiến hành khẩn cấp. Đồng tiền có sức mạnh thật lớn lao, nó có thể đánh thức đượctình anh em bấy lâu nay được chơn vùi trong lịng lão Tê, một con người vốn vơtâm, dửng dưng với tất cả mọi thứ. Đồng tiền đã khiến cho cuộc gặp gỡ giữa haianh em lão Tê trở thành cuộc gặp gỡ định mệnh. Chỉ vì mấy cây vàng, lão Tê đãbất chấp tình máu mủ, sát hại em mình một cách vơ cùng tàn nhẫn. Đến cả nhữngchỉ vàng cuối cùng lão Tái thu ở vùng kín của cơ thể cũng bị lão Tê phát cơ hội lão Tái đang ngủ say thì lão Tê ra tay hành động, lão lấy gối chặnmũi, bóp bộ hạ gần như bị nát ra, khi đụng quần lão Tái nhầy nhụa một thứ nướcgì đó trộn lẫn với phân lão Tê mới bừng tỉnh. Độc ác, nhẫn tâm hơn để phi tangchứng cứ, lão đã cắt thân xác em mình ra làm nhiều mảnh rồi đem chơn xuốngnền nhà. Cái chết thê thảm của lão Tái cùng với bộ dạng điên khùng của lão Tê ởcuối truyện là hậu quả của những việc làm mất nhân tính, vơ lương tâm của conngười khi chạy theo ham muốn, dục vọng của đồng lực của đồng tiền trong truyện ngắn của Lê Minh Khuê thật quá khủngkhiếp. Lòng tham và sự độc ác, đã biến con người thành một con mãnh thú nhẫntâm sát hại cả những người thân cùng chung dịng máu với sống dường như đang bị đảo lộn bởi đồng tiền, tình cảm anh em máumủ đang ngày càng nhạt lạnh, thay vào đó là những án mạng. Bàn tay vơ hình củađồng tiền trong bóng tối như đang giăng lưới bủa vây, kìm tỏa con người trongvịng xốy của sự tham lam và độc ác. Phải chăng, Lê Minh Khuê đang cố hết sứcmình để kéo họ về phía ánh sáng mặt trời, ánh sáng của sự thức chung mạch đề tài này, truyện ngắn Anh lính Tơ – ny D người đọcđược chứng kiến một màn kịch gay cấn về sự đảo lộn tơn ti trật tự trong gia đìnhthì truyện ngắn Kí sự những mảnh đời trong ngõ lại mở ra trước mắt người đọcmột màn kịch “báo hiếu trả nghĩa cha” đầy kịch tính của vợ chồng lão Tó. Là 19một người có địa vị và một cơng ty hái ra tiền, thế nhưng lão Tó lại là một kẻ vơcùng tham tiền. Nhìn cái chết của cơ Tý câm và sự lên đời của mụ Tít – mẹ cơ Týsau khi được gã lai tây bồi thường mà lão khơng thể kìm nén lịng tham vơ hạncủa mình “mặt Tó trơng rất lạ. Cái gì đó vừa lóe lên như một phát kiến vĩ đại đếnvới ngài, mặt ngài rạng rỡ lên một phút” [11, tr 111]. Vợ chồng lão rắp tâm đemngười bố già yếu của mình ra nằm hóng mát ở lề đường mong thằng tây kia sayrượu chẹt chết để được nhận tiền bồi thường. Vợ chồng lão không ai bảo ai thầmnghĩ “Nhà này đã giàu rồi. Nhưng nếu được chục triệu như mụ Tít thì ai dámchê? Gì chứ mả nhà mình có phát, thằng tây say rượu có xồ vào ơng bố 90 nhàmình. Chục triệu mình khơng thèm. Phải hơn gấp đơi” [11, tr 113]. Sự đời thật trớtrêu, con cái đền công sinh thành của bố bằng cách cầu mong thằng tây say rượuchẹt chết bố mình để nhận tiền bồi thường. Bầu trời dường như bị bao phủ bởimột màu đen tối của đồng tiền, để rồi, đau đớn thay màn kịch khép lại với lời rủacủa vợ chồng lão Tó với thằng tây “Mẹ nó, sao dạo này nó đi đứng cẩn trọngthế?” [11, tr 115].Nếu như Kí sự những mảnh đời trong ngõ đưa người đọc đến với vợchồng lão Tó bất hiếu, mưu cầu tiền bạc từ thân xác ơng bố già 90 tuổi, thì ởtruyện ngắn Sân gôn người đọc lại bắt gặp Lanh, một ông bố mất hết nhân kiếm tiền bằng cách dụ dỗ con mình bán cho bọn bn người qua biên giớiđể thỏa mãn cơn thèm thuốc phiện. Tình phụ tử bị Lanh chối bỏ bằng một câu nóivơ cảm “tơi đang cần tiền mà”. Quan hệ trong gia đình đang đứng trên bờ vựcthẳm. Cuộc sống bây giờ khơng cịn là “môi hở răng lạnh”, “máu chảy ruộtmềm” nữa mà thay vào đó là sự lên ngơi và ngự trị của đồng những truyện ngắn này, Lê Minh Khuê như muốn gióng một hồichng cảnh tỉnh đến tồn xã hội hãy biết trân trọng gìn giữ và nâng niunhững mối quan hệ tốt đẹp trong gia đình, hãy thốt khỏi vũng bùn của cănbệnh trông chờ ỷ lại, “há miệng chờ sung”. Con người cũng nên thay đổi 20cách suy nghĩ, nhìn nhận của mình về đồng tiền, đồng tiền khơng phải là tồnnăng mà ẩn chứa đằng sau nó là biết bao nguy hiểm, tội ác, đau thương có khiphải đổi bằng cả tính Đồng tiền và sự băng hoại lối sống của con ngườiKhông chỉ tác yêu tác quái, khởi nguồn cho những cuộc chiến đẫm máutrong gia đình, đồng tiền cịn tấn cơng làm đảo lộn đạo đức xã hội. Dưới malực hấp dẫn của đồng tiền, những lối sống đẹp đã mất dần thay vào đó là lốisống thực dụng, sùng bái đồng tiền, chạy theo vật chất, chạy theo dục vọng đểrồi dẫm đạp lên sự đau khổ của những người xung con mắt tinh tế của một nhà văn từng trải, Lê Minh Khuê đã soithấu vào những góc khuất của cuộc sống, chị nhận ra rằng trong cuộc đời nàybên cạnh những người tốt vẫn cịn khơng ít những kẻ lừa lọc, tham lam luônsống trong cái tôi cá nhân ích kỉ, nhỏ bé, thấp hèn. Đọc truyện ngắn của chịchúng ta không khỏi bức xúc trước nhân vật Phúc trong Trị chơi cờ bạc lntìm cách trục lợi gia sản, ham muốn giàu sang trong khi đó mình chỉ là mộtanh sinh viên nghèo, tri thức dở dang, lười nhác. Hay Đáng trong Xóm nhỏ,là một trí thức song lại mang trong mình bản chất của kẻ bất nhân, vơ đạođức. Vì đồng tiền, Đáng khơng ngần ngại đẩy bà cô đến cái chết trước tuổi đểcướp đi căn nhà, tiền của kiếm được từ mồ hôi, nước mắt của bà. Nhân vậtSánh trong Những ngày trở về tìm đủ mọi cách để có được những thứ màmình không đổ mồ hôi làm ra. Tất cả các nhân vật trên của Lê Minh Khuê đềulà những kẻ luôn chạy theo lối sống thực dụng, sẵn sàng đánh mất lịng tựtrọng của bản thân dừng lại ở lối sống thực dụng, nhân vật trong truyện ngắn LêMinh Khuê còn hiện ra với lối sống hám tiền, sùng bái đồng tiền để rồi giẫmđạp lên sự đau khổ của những người xung quanh. Trong Đồng tiền có màuxanh huyền ảo, Vĩnh luôn lấy đồng tiền ra giăng bẫy người khác, hắn cho 21rằng “thời buổi này chẳng có cơ nào khơng hợp gu với “đơ” cả?” . Cịn nhânvật Quang thì bảo rằng “cốt tiền là xong ngay”. Cả hai nhân vật này ai cũnghám tiền, sùng bái đồng tiền để rồi họ đã làm hỏng cuộc đời một người con gáihiền lành, trong trắng, có một tình u thủy chung, đáng trân trọng. Họ thảnnhiên, dửng dưng trước sự đau khổ của người khác, nhẫn tâm hơn họ cịn xemđó là thú vui để giải trí qua ngày. Nhân vật Phúc trong Trò chơi cờ bạc, mụctiêu của hắn là tiền và địa vị, hắn đã không ngần ngại bỏ cô bạn gái cưu manghắn lúc hoạn nạn, khó khăn để tìm cách chen chân vào thế giới thượng cạnh những mẫu người sùng bái vật chất, trong truyện ngắn LêMinh Kh cũng có khơng ít những kẻ chạy theo chủ nghĩa cá nhân ích kỉ. Đólà hai đứa con gái của ơng Lăng trong Ga xép, vì tiền chúng đã bỏ mặc ngườicha hết lòng yêu thương trong một ngôi nhà vắng lạnh. Hai đứa con gái lãoluôn nghĩ rằng hạnh phúc là được sống trong nhà cao cửa đẹp, trong sự giàusang phú quý, song chúng không hề hiểu tình thương u, sự quan tâm, chămsóc của con người mới là quan trọng. Những đứa con ông Lăng là hiện thâncủa lối sống ích kỉ, chỉ biết bản thân mình, quên đi đạo hiếu, trách nhiệm vàbổn phận làm con. Ngoài ra, dưới sức hút của đồng tiền cũng có khơng ítngười đang dần mất đi tinh thần trách nhiệm, vô cảm, thờ ơ trước hiện thựcđang xảy ra quanh mình. Quang Nguyên trong truyện ngắn Anh kĩ sư dạotrước, trước kia vốn là một người có tấm lịng dũng cảm, khơng ngại giankhổ, vất vả vượt qua mọi khó khăn, thế nhưng sau khi quay về với cuộc sốngđời thường anh trở nên là một con người dửng dưng, thờ ơ với mọi thứ xungquanh. Hay trong Bầu trời trong xanh, Ninh – một nữ phóng viên trên mặttrận, đã từng lăn lộn, xông pha đầy nhiệt huyết trên chiến trường, thế nhưngsau này cô đã đánh mất bản thân mình. Dường như cả Quang Nguyên và Ninhđều là những người thiếu bản lĩnh, thiếu sự vững vàng trước vịng xốy củacuộc đời và sự cám dỗ của cuộc sống phù hoa. Sự thay đổi, biến chất của họ 22một phần do sự tác động của hiện thực cuộc sống, một phần bắt nguồn từ sựích kỉ của cá nhân, để rồi họ buông xuôi tất cả, trở thành những con ngườibàng quan, sống thiếu trách qua truyện ngắn, Lê Minh Khuê đã mở ra trước mắt người đọc cảmột không gian xã hội rộng lớn với rất loại người và lối sống khác nhau. Tất cảhọ đều bị đồng tiền lôi cuốn, làm băng hoại, làm thay đổi con người và lốisống. Mỗi truyện như một bài học, một lời khuyên răn thức tỉnh con người, hãybiết giữ lấy thuần phong mỹ tục truyền thống của dân tộc, hãy để tình yêuthương dẫn lối hành vi, để có một lối sống đẹp – nhân văn hơn, người hơn. Đóchính là thơng điệp mà Lê Minh Kh gửi gắm đến bạn đọc thơng qua các tácphẩm của HIỆN THỰC NHÌN TỪ CHÂN DUNG NHỮNG CON NGƯỜI THA HĨACuộc sống thay đổi, góc nhìn hiện thực của các nhà văn cũng có sự đổikhác. Nhà văn bây giờ đang dần mở rộng biên độ hiện thực trong các tácphẩm của mình. Họ đi sâu hơn vào những miền ẩn khuất sâu thẳm của đờisống nội tâm, lắng nghe những tâm tư, khát vọng của con người. Họ mạnhdạn phơi trần những mặt trái của cuộc sống với đầy rẫy những mâu thuẩn,những bi kịch. Đọc truyện ngắn Lê Minh Khuê, chúng ta không khỏi ngạcnhiên trước chân dung những con người đang ngày càng trượt dài trên conđường của sự tha Chân dung người trí thứcNếu như người trí thức trong tác phẩm của Nam Cao “sống mịn” vì cuộcsống vật chất, thiếu túng thì người trí thức trong truyện ngắn Lê Minh Kh“chết mịn” khơng chỉ bởi gánh nặng cơm áo gạo tiền mà còn bởi sự tụt hậu,thiếu bản lĩnh, thiếu hiểu biết. Viết về người trí thức, Lê Minh Kh đi sâu vàoviệc nhìn nhận, đánh giá đối tượng trên nhiều phương diện như nghề nghiệp 23chun mơn, văn hóa ứng xử. Có thể nói, đây là một mảng hiện thực được LêMinh Khuê dành rất nhiều thời gian, công sức cũng như số lượng tác bật trong mảng hiện thực này là truyện ngắn Thân phận cu li. Tácphẩm viết về ơng giáo Trí, một người luôn tự mãn về kiến thức và sự xuấtthân của mình. Nắm trong tay ba bằng đại học thế nhưng cả cuộc đời mìnhơng khơng thể nào phát huy được đống chữ nghĩa đó. Cơng việc vĩ đại củaơng là cả ngày ngồi tính tốn chi tiêu như thế nào cho vừa đồng lương, tìmcách đối phó như thế nào với cái dạ dày. Thế nhưng, ông vẫn khơng ý thứcđược tấn bi kịch của cuộc đời mình mà ln tự xem mình là số một, hơn tấtthảy mọi người, ơng ln nghĩ “trên đời thật khó có ai có thể sánh với ơng”.Nếu như ơng giáo Trí được khai thác ở khía cạnh một trí thức lạc hậu, tựthỏa mãn về kiến thức của mình, ln phải đối phó với cái nghèo, cái đói thì ngườithầy trong truyện ngắn Thầy giáo dạy triết lại được nhìn nhận ở góc độ chunmơn. Thầy ln dạy những kiến thức lỗi thời, những điều mà bây giờ bọn trẻkhông quan tâm nữa, môn triết của thầy dường như đang đi ngược lại những điềumà bọn trẻ nghĩ ngợi “ra trường thì sao đây?”. Truyện ngắn vẽ ra trước mắtngười đọc chân dung một ông thầy thụ động, kém linh hoạt, cũng là một kẻ sốngbẩn thỉu, nhếch nhác, thiếu trách nhiệm ngay cả với chính bản thân ơng giáo dạy văn già trong truyện ngắn Ronan keating lại là mộttrong những mẫu nhân vật đại diện cho sự tụt hậu trầm trọng về kiến thức vănhóa, đời sống, trở thành đối tượng gây cười cho chính học trị của mình. Cảmột đời dạy học, ơng ln ra những đề bài “mờ mịt”, “bí hiểm”, để rồi khigiải thích những đề văn đó, cơ học trị của ơng đã đưa ra những câu nói triết lýngụy danh là của Ronan keating khơng ăn khớp gì với đề bài, song bài vănvẫn đạt điểm khá. Ơng giáo ln phân vân Ronan keating là ai? Là nhà triếthọc thế kỉ nào? Nhưng cuối cùng khi nghe sự giải thích của cơ học trị nhỏ đó 24là tên một ca sĩ hát sô – lô trong ban nhạc hải ngoại và tiếng cười đầy vui thúcủa nó, lúc đó ơng mới thực sự vỡ lẽ và tỉnh giáo viên dạy sinh học trong truyện ngắn Thằn lằn cũng không phảilà một trường hợp ngoại lệ. Bao nhiêu năm lăn lộn trên bục giảng lão mớichợt nhận ra rằng mình khơng bằng con thằn lằn – một lồi vật nhỏ bé họ bịsát. Gánh nặng gia đình như vịng xốy cuốn hút lão vào sự đau khổ và tuyệtvọng. Hằng ngày, lão sống trong cảnh bị vợ đay nghiến, mất tự do, mất ăn,mất ngủ cộng thêm vào đó là vốn kiến thức eo hẹp hằng ngày lên lớp khôngđược bù đắp thường xuyên, đã đẩy lão vào bi kịch gia đình. Lão muốn trốnchạy thực tại, tìm về những kỉ niệm thơ mộng ngày xưa, cuối cùng lão đã tìmđến cái chết. Thế nhưng cuộc đời đâu buông tha, cái chết hụt tiếp tục ném lãotrở về với thực tha hóa khơng dừng lại ở việc tự thỏa mãn về kiến thức của mình haysự tụt hậu về tri thức mà đó là sự biến chất hồn tồn. Đáng trong truyện ngắnXóm nhỏ cũng xuất thân từ một trường Đại học, song hắn mang trong mìnhbản chất thất đức, vơ độ. Hắn đối xử một cách hỗn láo với bà cô đã cưu mang,nuôi nấng hắn, “bữa nào ít thức ăn nó đạp cửa mạnh, quăng chậu, quăngbát”, bộ mặt hắn lúc nào cũng giống như một con thú “bộ ria nó vểnh lên, đơimắt nó dữ tợn, nhìn lâng láo trong nhà”. Hắn trả ơn bà cô bằng cách biến bàthành người phục vụ khơng hơn khơng kém. Đau lịng hơn, trong lịng hắnluôn nung nấu ý định chiếm đoạt ngôi nhà mà bà đang ở. Bà cô ốm, hắn thảnnhiên để bà chết cô độc trong bệnh viện. Thế nhưng khi hàng xóm lo xong machay cho người đàn bà xấu số, hắn lại diễn bộ mặt đau điểm của sự vơ văn hóa, thiếu đạo đức của người trí thức phải kểđến nhân vật giáo sư Mùi trong truyện ngắn Chó điên. Lê Minh Kh khơngngại phơi bày bản chất thực của con người này. Mang trong mình học vị giáosư, công tác ở viện nghiên cứu thế nhưng lão không bằng bà vợ làm công việc 25nội trợ, thậm chí khơng bằng một con chó. Lão luôn bị bố vợ coi khinh “bấtcứ ai là giáo sư đều được chỉ trừ thằng Mùi, thằng đó chăn lợn không đắt”[10, tr 63]. Sở dĩ lão bị khinh rẻ như vậy, bởi vì ngay cả trong cơng việcchun mơn hay quan hệ trong gia đình, lão đều tỏ ra là một kẻ vơ ý thức,thiếu văn hóa. Trong quan hệ với vợ, lão dùng phương thức tra tấn cả về thểxác lần tinh thần. Lão đánh vợ, lăng nhục vợ. Trong chun mơn, đầu óc lãorỗng tuếch, vợ gã “biết tỏng cái đầu lão chỉ có một đống bã đáng đổ cho lợnăn”. Ngồi ra lão cịn là một kẻ bất chính, cặp bồ với cơ thư kí cùng cơ tư cách là một giáo sư thì gã dạy cho đàn em những kinh nghiệm màlão để lại “Cứ vơ đại một đề tài rồi vào thư viện mà cóp”, cịn lão thì chẳngcần in sách ở nhà xuất bản, chỉ cần in ra vài chục cái bìa, rồi th hàng phơ tơđóng vào sách phơ tơ thế là thành ấn phẩm, … Xét về góc độ văn hóa, lãokhơng bằng một con chó hay nói đúng hơn đến con chó cũng cảm thấy ghêsợ, xấu hổ cho lão. Lão khạc nhổ, trung tiện, tiểu tiện bừa bãi. Trong con mắtmọi người thì con chó của giáo sư lịch sự hơn chủ của nó nhiều. Lê MinhKhuê đã đặt giáo sư Mùi trong sự đối sánh tương quan với vợ và con chóMích nhà lão, qua đó người đọc nhận diện được chân dung nhơ bẩn, ghê sợcủa vị giáo sư bày thực trạng này, một mặt Lê Minh Khuê trực diện lên án gaygắt những tri thức dởm đang làm suy đồi những giá trị đạo đức truyền thống,mặt khác đánh thức phần lương tri cịn sót lại trong sâu thẳm tâm hồn họ, kêugọi họ cùng chung tay góp sức vào việc ngăn chặn thực trạng tha hóa đang cónguy cơ “di căn” vào nhiều tế bào xã hội. Đồng thời, thông qua thực trạngđáng báo động của giáo dục Việt Nam, chị muốn rung lên một hồi chng báođộng để các cấp, chính quyền có chức năng có biện pháp ngăn chặn và xử lýkịp thời, phát triển nền giáo dục quốc gia một cách toàn diện và bền Chân dung người nghệ sĩ

truyện ngắn sau 1975